Qaynarinfo xəbər verir ki, yerin yüzlərlə metr dərinliyində, qaranlıq və soyuq tunellərin arasında dövlət möhürləri ilə bağlanmış nəhəng polad qapılar yerləşir. Kimisinə görə bu qapıların arxasında sadəcə sənədlər, kimisinə görə isə bir ölkənin "yenidən doğuluş planı” gizlədilir. Soyuq müharibə dövründə formalaşan bu gizli obyektlərin varlığı uzun müddət şayiə kimi qəbul edilirdi. Lakin son illərdə bəzi sənədlərin üzə çıxması ilə hər şey dəyişdi.

 

 

Bu gizli arxivlərin mənşəyi II Dünya müharibəsinin dağıdıcı nəticələrinə və onun ardınca gələn Soyuq müharibə gərginliyinə əsaslanır. Nasistlərin Avropadakı hücumları və sonrakı sovet təhlükəsi həm Amerika hökumətini, həm də məlumat qoruyucularını hərəkətə gətirib.

 

Pensilvaniya Dövlət Universitetindən kitabxanaçı köməkçisi Devid Brett Spenser "Daily Mail” qəzetinə açıqlamasında deyib: "Onlar inanırdılar ki, ABŞ-ı nüvə müharibəsindən sonra yenidən dirçəldə bilərlər. Əgər düzgün sənədlər qorunarsa, hökumət ciddi bir kəsintiyə məruz qalmadan fəaliyyətini davam etdirə bilərdi”.

 

1940-cı illərin sonu və 1950-ci illərin əvvəllərində başlayan bu təşəbbüslər İngiltərədəki "Blitz” dövründə sənədlərin bomba sığınacaqlarında qorunmasından ilham almışdı. ABŞ isə Soyuq müharibənin qızğın vaxtında bu ideyanı nəhəng miqyasda həyata keçirməyə başladı.

 

Federal employee retirements are processed using paper, by hand, in an old limestone mine in Pennsylvania. 700+ mine workers operate 230 feet underground to process ~10,000 applications per month, which are stored in manila envelopes and cardboard boxes. The retirement process… pic.twitter.com/dXCTgpAWLs

— Department of Government Efficiency (@DOGE) February 11, 2025

 

 

1950-ci illərdə ölkənin müxtəlif ştatlarında əhəngdaşı mədənləri sənədlərin saxlanıldığı sığınacaqlara çevrildi. Onlardan ən məşhuru Kanzas ştatındakı Leneksa Federal Qeydiyyat Mərkəzidir.

 

Soyuq müharibə dövründə mədən içərisində inşa edilən bu obyekt, bir növ "zaman kapsulu” kimi nəzərdə tutulmuşdu. Burada arxivçilər "Buz kubu” adlanan və sıfırın altında temperaturda fəaliyyət göstərən otaqlarda işləyirlər. Onların qoruduqları film lentləri bir gün ölkənin bərpası üçün əsas ola bilər.

 

Spenserin sözlərinə görə, bu yeraltı sığınacaqlar sadəcə saxlama yeri deyil, bir sivilizasiyanın davamı üçün qurulmuş təhlükəsizlik sistemidir: "Şəhərlər məhv olsa belə, Amerika qanunlarının, biliklərinin və mədəni yaddaşının yaşaması üçün bu tikililər inşa olunub”.

 

 

1955-ci ildə ABŞ tarixinin ən qeyri-adi elmi sınaqlarından biri keçirilib. "Çaydanlıq əməliyyatı” ("Operation Teapot”) adlı bu təcrübə zamanı kitabların və mikrofilmlərin nüvə partlayışından necə təsirlənəcəyi yoxlanılıb.

 

Nevada səhrasında "Doom Town” adlı saxta bir qəsəbə yaradılıb, evlər, manekenlər və kitab rəfləri ilə təchiz olunub. Daha sonra bu qəsəbə nüvə bombası ilə partladılıb.

 

Təcrübələrin məqsədi, ordunun nüvə müharibəsi zamanı məlumat və sənədlərin davamlılığını təmin etmək yollarını müəyyənləşdirmək idi. Nəticədə, 1952-ci ildə "Mosler Corporation” şirkətindən 55 tonluq polad seyflər alınıb və ABŞ Konstitusiyası ilə qurucu sənədlər həmin seyflərə yerləşdirilib. Prezident Harri Trumen bu layihəni təqdim edərkən demişdi: "Bu quruluş, Amerikanın xəzinələrini müasir insan ağlının təsəvvür edə biləcəyi bütün dağıntılardan daha etibarlı şəkildə qoruyacaq”.

 

 

1960-cı illərdən etibarən yeraltı arxivlərin sayı artdı. Dövlət strukturları ilə yanaşı, özəl sektor da bu sistemə qoşuldu. Spenserin dediyinə görə, bəzi sənədlər dövlət obyektlərində, bəziləri isə "Iron Mountain” kimi şirkətlərdə saxlanılırdı.

 

1980-ci illərə gəldikdə, bu təcrübə kommersiya səviyyəsinə keçdi. "Wrigley” şirkəti saqqız reseptlərini, "Pizza Hut” isə françayz məlumatlarını mədənlərdə qorumağa başladı. "Iron Mountain” və "Underground Vaults and Storage” kimi firmalar sənəd məhv etmə, rəqəmsallaşdırma, film montajı, şəbəkə təhlükəsizliyi və fiber infrastruktur xidmətləri göstərərək "qiyamət arxivçiliyini” peşəkar bir sektora çevirdilər.

 

Spenser bunu belə izah edir: "Bəzi planlaşdırıcılar nüvə müharibəsini udmaq mümkün olduğuna inanırdılar, amma əsas məqsəd — bilik vasitəsilə yaşamaq idi”.

 

 

Soyuq müharibə bitsə də, bu "kölgə kitabxanaları” yox olmadı. Əksinə, rəqəmsal əsrin başlaması ilə daha mühüm rol qazandılar. Spenserə görə, bu yeraltı obyektlərdəki sabit temperatur və aşağı rütubət səviyyəsi həm fiziki sənədlər, həm də sərt disklər və serverlər üçün ideal şərait yaradır.

 

Bu gün "internetin məzmununun böyük bir hissəsi” məhz bu yeraltı mərkəzlərdə ehtiyat nüsxə kimi saxlanılır. Spenser deyir: "Əgər bir gün internet məhv olarsa, dünyanın yenidən onlayn olmasını təmin edəcək əsas mənbə bu arxivlər olacaq”.

 

I toured The Ice Cube today - our special ⁦@USNatArchives⁩ cold storage area at the Lenexa Federal Record Center. This is where we keep permanent film accessions and other records that need to be stored at close to freezing temperatures. I liked the NARA jacket! pic.twitter.com/NlmNOkVnUe

— Dr. Colleen Shogan (@AOTUS11_Shogan) August 8, 2023

 

 

Bu yeraltı arxivlər artıq yalnız bir ölkənin deyil, bütün insanlığın ortaq yaddaşının qorunması üçün fəaliyyət göstərir. Nəhəng əhəngdaşı dağlarının dərinliklərində tonlarla sənəd, film və serverlər bəşəriyyətin bilik mirasını qorumaq üçün hazır vəziyyətdə saxlanılır.

 

Soyuq müharibənin qorxu içində doğulan bu gizli kitabxanaları indi informasiya dövrünün "sığorta polisi” kimi fəaliyyət göstərir. Qısacası, ABŞ-ın yeraltındakı bu gizli dünyası artıq yalnız keçmişi deyil, gələcəyi də qoruyur.