Astronomlar ilk dəfə Günəş sistemindən kənarda qayalı ekzoplanetin atmosferinin mövcudluğuna dair inandırıcı sübut əldə ediblər. 

HİT.az "Interesting Engineering"ə istinadən xəbər verir ki, bu, belə ekzotik dünyalarda nələrin baş verdiyini anlamağa doğru vacib addımdır.

Karnegi İnstitutunun rəhbərlik etdiyi komanda Ceyms Uebb teleskopu vasitəsilə TOI-561 b planetini — öz ulduzu ətrafında cəmi 10,56 saata tam dövr edən qədim, qızmış “super-Yeri” tədqiq edib. Alınan atmosfer siqnalı gözlənilməz olub və alimlərin bu qədər kiçik və olduqca qızmış planetlərdə görməyi düşündüklərinə zidd çıxıb:

“Məqalədə deyilir ki, TOI-561 b Yerə nisbətən iki dəfə ağırdır, lakin ona heç də bənzəmir. Planet ulduzuna son dərəcə yaxın məsafədə — Merkurinin Günəşə olan məsafəsindən 40 dəfə az yerdə fırlanır. TOI-561 b-də bir il cəmi 10 saatdan bir qədər çox davam edir və onun bir yarımkürəsi daima işığa tərəf yönəlib”.

Astronomlar uzun müddət hesab edirdilər ki, bu qədər isti və kiçik planetlər formalaşdıqdan dərhal sonra atmosferlərini itirməlidirlər. “Mövcud bütün modellərə görə belə bir planet öz atmosferini uzun müddət saxlamaq üçün çox kiçik və çox istidir”, deyə araşdırmanın müəllifi Nikole Vollak bildirib. Yeni müşahidələr bu fikirni tamamilə alt-üst edir.

Ulduzu Günəşdən xeyli yaşlı olsa da, görünür ki, TOI-561 b hələ də atmosferə malikdir. Bu atmosfer həmçinin planetin aşağı sıxlığını izah edə bilər. O, Yerə bənzər quruluşa malik planetdən daha az sıx olsa da, “superşişmiş” planetlər kateqoriyasına daxil deyil.

Araşdırmanın baş müəllifi Yohanna Teske izah edir: planet kiçik dəmir nüvəyə və daha yüngül mantiyaya sahib olmuş ola bilər — bu isə onun ulduzunun xüsusiyyətləri ilə üst-üstə düşür.

“TOI-561 b çox qısa orbital dövrlü planetlər arasında seçilir, çünki çox qədim və dəmir baxımından kasıb ulduz ətrafında dövr edir”, deyə Teske bildirir. O qeyd edir ki, planet, yəqin ki, bizim dünyalardan tam fərqli kimyəvi mühitdə formalaşıb və bu, onu planetlərin ilkin yaranma tarixinə açılan pəncərəyə çevirir.

Lakin daxili quruluş bütün müşahidələri izah etmir. Alimlər ehtimal edirlər ki, atmosfer qatı planetin görünən ölçüsünü böyüdür və sıxlığını azaldır. Bu hipotezi yoxlamaq üçün Uebb teleskopu planetin gündüz tərəfindəki temperaturu “ikinci tutulma” adlanan hadisə zamanı ölçüb.

Əgər TOI-561 b çılpaq, qayalı kürə olsaydı, onun gündüz tərəfi təxminən 4900°F (təqribən 2700°C) temperaturadək qızmalı idi. Lakin real temperatur xeyli aşağı — təxminən 3200°F (1750°C) olub.

Bu ciddi fərq aktiv istilik mübadiləsinə işarə edir. Alimlər müxtəlif ssenariləri nəzərdən keçiriblər: magma okeanı, buxarlanmış süxurlardan ibarət nazik qat, buludluluq. Amma məlumatlar ən çox sıx atmosferin mövcudluğuna uyğun gəlib.

“Hərəkətli güclü küləklər istiliyi gecə tərəfinə daşıyaraq gündüz tərəfini soyuda bilərdi”, deyə həmmüəllif Anjali Piette izah edir. Qaz qatları həmçinin işığı udur, silikat buludları isə şüalanmanın bir hissəsini əks etdirir.

Hazırda TOI-561 b atmosferini necə saxladığı hələ də sirr olaraq qalır. Ulduza bu qədər yaxın olduğu halda qazların bir hissəsi qaçınılmaz olaraq itirilməlidir. Lakin araşdırmaçı Tim Lixtenberqin sözlərinə görə, burada balans mövcuddur: atmosfer qismən magma okeanından çıxan qazlarla “qidalanır”, eyni zamanda həmin qazlar geri udulur.

“Bu, əslində lavadan ibarət nəm bir kürədir”, deyə o nəticə çıxarıb.

Araşdırma JWST-nin “General Observers Program 3860” proqramı çərçivəsində dərc olunan ilk elmi işdir. Komanda sistemi fasiləsiz olaraq 37 saat müşahidə edib və hazırda temperatur xəritələrini və atmosferin kimyəvi tərkibini dəqiqləşdirəcək təhlil davam edir.

Samir