Dünyanın ən məşhur və qədim stolüstü oyunu, şübhəsiz ki, şahmatdır. Çünki strategiya, plan və uzaqgörənlik tələb edən oyun diaqramdakı müharibəyə bənzəyir.
Onun yaranması ilə bağlı çoxlu fikirlər olsa da, ən populyarı diqqət mərkəzinə çəkdiyimiz müharibə mövzusudur.
Hindistanda müharibəni çox sevən və gözlənilməz səbəblərdən qonşularına müharibə elan edən padşahdan bəhs edilir. Bu müharibələrdə müxtəlif strategiyalar sınadı, planlar qurdu və bundan hədsiz həzz aldı. Günəşi görməyən, əmin-amanlıq həsrətində olan camaat ən bilikli şəxsin – “Ali Alim”in qapısını döydü. Vəziyyətdən də narahat olan alimimiz padşahı bu sevgidən çəkindirmək haqqında düşünməyə başladı. Nəhayət tapdı. Döyüş meydanında olması lazım olan bir çox element indi lövhədədir. Həyəcanla padşahın yanına getdi. O, şaha istədiyi vaxt heç kimi öldürmədən döyüşmək imkanı verən bu oyunu təqdim etmiş və onun qaydalarını izah etmişdir. Padşah oyunu çox sevirdi. Diaqramda döyüşmək daha ucuz və əyləncəlidir. Üstəlik, strategiya, plan və uzaqgörənlik kimi faktların yer aldığı oyun padşahın döyüş eşqinə son qoyub, xalq rahat nəfəs alıb.
Şahmat adı ilə günümüzə qədər gəlib çatan oyunun mənşəyi haqqında çoxlu fikirlər mövcuddur. Keçmiş bir generalın ordusu üçün tədris vasitəsi kimi hazırlanmışdır? Müdrik bir məsləhətçi tələsik padşaha səbəb və nəticənin gözəl qanunlarını öyrətmək üçün bunu inkişaf etdirdimi? Yoxsa qumar oyunu kimi hazırlanıb? Şahmat əslində bunların hamısı və daha çoxudur.
Şahmat 64-ə bölünmüş kvadrat lövhədə hər biri 16-dan 32 ədəd olmaqla 2 nəfər arasında oynanan oyundur.
Dünya Şahmat Federasiyası (FIDE) və Türkiyə Şahmat Federasiyasının məlumatına görə, Misirdə şahmat ən azı 4000 il əvvəl oynanılıb. Piramidalardakı bəzi relyeflər şahmata bənzər bir oyundan xəbər verir.
Şahmat, M.S. 3-cü və 4-cü əsrlərdə Hindistanda "dörd hissə" mənasını verən "Chaturanga" kəlməsi ilə xatırlandı. Oyunun İrana qədər yayılması ilə indiki adı və terminologiyasını aldı. Şahmat padşah mənasını verən "kral" sözündən götürülüb.
Sonralar şahmat ərəb dünyasında tanınmağa başladı. İpək Yolu üzərində ticarət oyunu Asiyaya gətirdi və burada onun çoxlu müxtəlif versiyaları hazırlanmalı idi.
Çində şahmat fiqurları meydanların içinə deyil, kəsişmələrə qoyularaq oynanılırdı. Lakin şahmat Avropada müasir formasını aldı.
1400-cü illərin sonunda yepiskop və kraliça daşlarının kəşfi ilə oyun indiki formasını aldı. İspaniyadan sonra şahmat İtaliya, Almaniya, Fransa, ABŞ və Rusiyada sürətlə yayıldı.
Tarixdə ilk şahmat maşınında şahmat oynayan robotun adı "Türk" olub. Adı türk olmasına baxmayaraq bunu türk yox, Kempelen adlı macar edib. Kempelen 1770-ci ildə avtomat ixtira etdi və onu "Türk" adlandırdı. Avtomatlara böyük maraq olduqda, o, Avropa və Amerika turlarına başladı. Uzun müddət heç kim bu maşının necə işlədiyini və rəqiblərini necə məğlub etdiyini başa düşə bilmədi. Sonra bunun hiylə olduğu ortaya çıxdı. Daha doğrusu, maşının içərisində gizlənmiş bir şəxs onu yönləndirirdi.
Məşhur yazıçı Adam Faver şahmatı belə təsvir etmişdir...
“Hər bir parçanın öz funksiyası var. Bəziləri zəif, bəziləri güclüdür. Bəziləri oyunun əvvəlində, bəziləri isə sonunda işləyir. Ancaq qalib gəlmək üçün hamısından istifadə etməlisən. Həyatda olduğu kimi, şahmatda da xal yoxdur. On ədəd itirə və yenə də oyunu qazana bilərsiniz. Şahmatın gözəlliyi budur. İşlər hər an dönə bilər. Qalib gəlmək üçün sadəcə lövhədə mümkün hərəkətləri və onların mənalarını bilmək və rəqibinizin nə edəcəyini proqnozlaşdırmaq lazımdır”.
Sadiq İsmayılov/HİT.az
