Müasir aviasiyanın ayrılmaz hissəsi olan uçuş qeyd cihazları – yəni “qara qutular” – təyyarə qəzası araşdırmalarında əsas rol oynayır.
HİT.az xəbər verir ki, bu cihazların yaranma fikri isə 1950-ci illərdə Avstraliyalı alim Devid Uorren tərəfindən irəli sürülüb. O zamanlar ard-arda baş verən sirli “de Havilland Comet” qəzalarını araşdıran alim, pilot reaksiyalarını və uçuş parametrlərini qeydə alan cihazın təyyarələrə quraşdırılmalı olduğunu təklif etmişdi. O dövrdə ideya qəbul olunmasa da, sonradan bu cihazlar beynəlxalq aviasiya təhlükəsizliyinin əsas sütunlarından birinə çevrildi.
“Qara qutu” ifadəsi, cihazın iç sistemlərinin sıravi insanlar tərəfindən başa düşülməməsi ilə əlaqələndirilir. Əslində isə bu cihazlar narıncı rəngdə istehsal olunur. Bu, qəza halında dağıntılar içində daha asan tapılmalarını təmin etmək məqsədi daşıyır.
Uçuş qeyd sistemi iki əsas hissədən ibarətdir:
* Uçuş məlumat qeyd cihazı (Flight Data Recorder - FDR) – təyyarənin hündürlüyü, sürəti, mühərrik gücü, sükan və flap mövqeləri kimi texniki parametrləri qeydə alır. Adətən təyyarənin arxa hissəsinə yerləşdirilir, çünki qəzalar zamanı bu hissənin salamat qalma ehtimalı daha yüksəkdir.
* Kokpit səs qeyd cihazı (Cockpit Voice Recorder - CVR) – pilotlar arasında gedən danışıqları, mühərrik səslərini, xəbərdarlıq siqnallarını və düymələrə basıldıqda çıxan səsləri qeydə alır. Bu cihaz adətən kokpitin yuxarı hissəsində yerləşdirilir.
Müasir uçuş qeyd cihazları olduqca inkişaf etmiş texnologiyaya malikdir. Bəzi modellər 25 saata qədər fasiləsiz olaraq 80-dən çox parametri qeydə ala bilir. Daha inkişaf etmiş sistemlər isə 1000-dən çox məlumat nöqtəsini izləyə və hər bir uçuşun ən kiçik detallarını sənədləşdirə bilir. Səs qeyd cihazları da eyni müddət ərzində kokpitdə baş verən hər şeyi yadda saxlayır.
Bu məlumatlar, qəzanın səbəblərini müəyyən etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, qəza zamanı siqnal səslənibmi, pilotlar hansı qərarı verib, avtomatik pilot hansı an aktivləşib – bütün bu sualların cavabını qara qutu verir.
Qara qutular yüksək temperatur, zərbə, sualtı təzyiq kimi ekstremal şərtlərə davam gətirəcək şəkildə hazırlanır. Gövdələri adətən titan və ya paslanmayan poladdan istehsal olunur. Dəniz üzərində baş verən qəzalar üçün cihazlar, yerini bildirən siqnal ötürücülərlə təchiz olunur.
Lakin istənilən şəraitdə işləyəcəyinə zəmanət yoxdur. Uzunmüddətli yanğınlar, dərin sularda batma və ya yüksək sürətlə çırpılma halları, məlumatların zədələnməsinə səbəb ola bilər. Həmçinin cihazlara yalnız uçuşdan sonra fiziki şəkildə çatmaq mümkün olduğundan bəzi hallarda məlumatlara çatmaq çətinləşə bilər.
Buna görə də bəzi aviasiya şirkətləri qara qutulardakı məlumatların real vaxt rejimində ötürülməsini mümkün edən sistemlər üzərində işləyirlər. Bu sayədə uçuşun son anlarına dair informasiyalar yalnız cihaz daxilində qalmaz, eyni zamanda anlıq olaraq ötürülə bilər.
Qara qutular yalnız qəzalardan sonra deyil, gündəlik uçuşlar zamanı da məlumat toplayaraq hava yollarının təhlükəsizlik və performans təhlillərində istifadə olunur. Məsələn, ABŞ-da FAA tərəfindən icra olunan könüllü proqram çərçivəsində bu məlumatlar analiz edilir və yanacaq sərfiyyatından mühərrik performansına qədər müxtəlif sahələrdə hava yollarına faydalı geri bildirimlər verilir.
Uçuş qəzasından sonra ilk məqsəd, qara qutuları tapmaq və içindəki məlumatları çıxarmaqdır. Keçmişdə maqnit lentlərlə çalışan bu cihazlar, bu gün sürətli və daha davamlı olan bərk hal yaddaş kartları ilə təchiz olunub.
Cihazlar tapıldıqdan sonra məlumatlar ehtiyat nüsxə çıxarılaraq analiz edilir. Bu proses qəzanın mürəkkəbliyindən asılı olaraq bir neçə həftə və ya illərlə davam edə bilər. Bu baxımdan təyyarə qəzası araşdırmaları bəzən texniki bir detektiv işi kimi işləyir.
Samir
