Min illər boyu buzlaqların dərinliklərində hərəkətsiz qalan qədim mikroorqanizmlər Alyaskadakı bir laboratoriyada sanki yuxudan oyanmış kimi yenidən həyat əlamətləri göstərib. Bu elmi nailiyyət həm iqlim dəyişikliyi, həm də potensial epidemiya riskləri barədə yeni sualları gündəmə gətirib.
HİT.az xəbər verir ki, şimal qütbün donmuş torpaqlarında əsrlərlə hərəkətsiz qalan mikroskopik canlılar, Kolorado Boulder Universitetinin tədqiqat qrupunun Alyaskada apardığı sınaqlar nəticəsində yenidən aktivləşib. Təxminən 40 min il ərzində “permafrost” adlanan qalıcı don təbəqəsində saxlanılan bu mikroblar, zamanın dayandığı bir mühitdə dərin yuxuda olub.
Permafrost — torpaq, qaya və buz qatlarından ibarət, ilboyu donmuş halda qalan təbəqədir. Dünyanın şimal yarımkürəsində geniş əraziləri əhatə edən bu donmuş torpaq minilliklər əvvəl yaşamış orqanizmləri də qoruyub saxlayır. Alimlər Alyaskanın Fairbanks şəhəri yaxınlığındakı Permafrost Araşdırma Tunelində aparılan qazıntılar zamanı bu qədim nümunələri üzə çıxarıb.
Toplanan nümunələr laboratoriyada müəyyən temperatur şəraitinə məruz qoyulub. Mikroblar dərhal oyanmayıb, lakin bir neçə ay davam edən “yavaş oyanış” mərhələsindən sonra bəzi hüceyrələrin yenidən fəaliyyətə başladığı müşahidə edilib. Əvvəlcə hər 100 min hüceyrədən yalnız biri reaksiya verib, altı ay sonra isə bu mikroskopik canlılar müstəqil şəkildə sıx koloniyalar əmələ gətirib. Bəziləri hətta “biofilm” adlanan sürüşkən və davamlı təbəqələr formalaşdırıb.
Bu kəşf təkcə mikrobiologiya üçün deyil, həm də qlobal iqlim tədqiqatları baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki mikroorqanizmlər oyanarkən bioloji təsirlərlə yanaşı kimyəvi dəyişikliklər də yaradır. Bəzi növlərin fəaliyyəti zamanı karbon qazı (CO₂) və bəzi hallarda daha güclü istixana təsiri yaradan metan qazının da havaya qarışdığı müəyyən edilib.
Geoloq doktor Tristan Karo bildirir ki, Alyaskada yay mövsümlərinin uzanması bu donmuş mikrobların oyanması üçün əlverişli şərait yaradır. Onun sözlərinə görə, təhlükə sadəcə bir neçə isti günlə deyil, iqlim dövrlərinin ümumi dəyişməsi ilə bağlıdır. Bu dəyişiklik permafrostun dərinliklərində saxlanılan karbon və metan ehtiyatlarının açığa çıxmasına səbəb ola bilər. Metan qazının karbon qazına nisbətən daha güclü istixana effekti yaratdığı da məlumdur.
Mikroorqanizmlərin yenidən canlanması yalnız iqlimə deyil, həm də ictimai sağlamlığa müəyyən risklər gətirə bilər. Hazırda bu mikrobların insanlara birbaşa təhlükə yaratmadığı bildirilsə də, bəzilərinin qədim patogenlərin əcdadı ola biləcəyi ehtimalı araşdırılır. Alimlər bu orqanizmlərin hər hansı bir canlıya keçməsi halında yeni infeksion xəstəliklərin yaranmasından ehtiyat edirlər.
2022-ci ildə Sibirdə aparılan bir araşdırmada təxminən 48.500 ildir donmuş halda qalan “Pandoravirus” adlı virus yenidən aktivləşdirilmişdi. O nümunə insan sağlamlığı üçün təhlükəli sayılmasa da, buzlaqların altında hələ də hansı orqanizmlərin gizləndiyi məlum deyil. Bu qeyri-müəyyənlik qütb bölgələrindəki ərimənin yalnız ekoloji deyil, həm də bioloji təhlükə yarada biləcəyini göstərir.
Tədqiqat qrupu bildirir ki, mikroorqanizmlərin donmuş şəraitdə uzun müddət sağ qala bilməsi onların hüceyrə membranlarında olan xüsusi yağ turşusu quruluşları ilə əlaqədardır. Bu strukturlar onlara həddindən artıq soyuq və qaranlıq mühitlərdə min illərlə dözməyə imkan verib. Lakin bu dayanıqlılıq eyni zamanda onların potensial təhlükə mənbəyinə çevrilməsinə də səbəb ola bilər.
Hər nə qədər permafrost bölgələri insan yaşayışından uzaqda olsa da, tək bir təmas belə kifayət edə bilər. Mikrobların bir heyvana və ya insana keçməsi, təbiətdə əvvəllər müşahidə olunmamış zəncirvari təsirlərin yaranmasına yol aça bilər.
Bu gün alimlər yalnız keçmişin sirlərini öyrənməyə deyil, həm də gələcəyin mümkün risklərini öncədən dəyərləndirməyə çalışır. Permafrostun altındakı görünməz dünya, bəlkə də insanlığın qarşısında duran ən böyük sınaqlardan birinə səssiz xəbərdarlıq edir: təbiət keçmişi yalnız torpağın altında deyil, buzun içində də qoruyur. Və o keçmiş bir gün geri dönə bilər.
Samir
