Mars təkcə elmi-fantastika romanlarında və ya fəlsəfi müzakirələrdə deyil, fiziki reallıqda da Yerdən fərqli bir zaman zonasına malikdir. Bu fərq o qədər kiçikdir ki, gündəlik həyatımızda heç vaxt onu hiss etmərik, lakin NASA mühəndisləri və planlaşdırılan insanlı missiyalar üçün bu böyük bir problem yaradır.
HİT.az xəbər verir ki, Marsdakı saat, Yerdəki saata nisbətən hər gün təxminən 477 mikrosaniyə daha sürətli işləyir və bu kiçik kənarlaşma milyardlarla dollar dəyərində olan kosmik gəmilərin uğurunu təhlükəyə atma potensialı daşıyır.
Bu zaman fərqi əhəmiyyətsiz səslənə bilər. Axı mikrosaniyə saniyənin milyonda biridir. Lakin kosmik missiyalarda, xüsusən də robotik kəşf aparatlarını uyğunlaşdırmağa çalışarkən və ya dəqiq eniş manevri edərkən, ən kiçik zamanlama səhvi belə fəlakətlə nəticələnə bilər.
İşıq sürətində, 56 mikrosaniyəlik gecikmə belə təxminən 180 futbol sahəsi genişliyində məsafə fərqinə səbəb olur. Başqa sözlə, bu qədər kiçik bir kənarlaşma kosmik gəminin hədəflədiyi eniş nöqtəsini tamamilə qaçırması demək ola bilər. Buna görə də Mars missiyalarının qüsursuz dəqiqliklə idarə edilməsi, zaman sinxronizasiyasının ən yüksək səviyyədə olmasını tələb edir.
Üstəlik, tədqiqatçılar Neil Eşbi və Bijunat R. Patlanın 2025-ci il İyul ayında dərc etdirdiyi hesablamalar vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir: Bu fərq sabit qalmır. Marsın Günəş ətrafındakı orbit mövqeyi dəyişdikcə, bu sürətlənmə gündə 226 mikrosaniyəyə qədər aşağı və yuxarı dəyişə bilir.
Problem yalnız Mars və Yer arasındakı münasibətlə də məhdud deyil. NASA-nın Artemis proqramı Yer, Ay və Mars arasında davamlı bir kosmik infrastruktur qurmağı hədəfləyir. Bu da gələcək missiyalarda yalnız iki deyil, üç fərqli göy cismində, üç fərqli zaman axışı arasında qüsursuz sinxronizasiya təmin edilməsi lazım olduğu deməkdir. Hətta tədqiqatlara görə, Marsdakı saatlar Aydakı saatlara nisbətən də hər gün 421,5 mikrosaniyə daha sürətli irəliləyir.
Bu zaman fərqinin əsasında, yüz ildən çoxdur məlum olan Eynşteynin Nisbilik Nəzəriyyəsi durur. Kütləsi olan cisimlər məkan-zamanı əyir və bu əyrilmə zamanın axış sürətini dəyişir. Bir planetin kütlə çəkimi və hərəkət vəziyyəti zamanın o bölgədə nə qədər sürətli və ya yavaş axdığını müəyyən edir.
Lakin bu günə qədər kosmik missiyalarda istifadə edilən hesablama modelləri bu təsirləri həddən artıq sadələşdirərək nəzərdən keçirirdi. Əvvəlki modellər planet hərəkətlərini adətən yalnız iki cisim arasındakı münasibətə ("iki cisim problemi" kimi) diqqət yetirərək nəzərdən keçirirdi. Məsələn, yalnız Yer ilə Ay və ya Yer ilə Mars arasındakı kütlə çəkimi əlaqəsi hesablanırdı.
Bu tənliklərdə itkin qalan ən böyük hissə isə Günəşin kütlə çəkimi idi. Günəş yaratdığı "günəş qabarma çəkilməsi" adlanan kütlə çəkimi pozuntuları ilə planetlərin və peyklərin məkan-zamanda necə hərəkət etdiyini birbaşa təsirləyir. Bu kritik təsir nəzərə alınmadıqda, əldə edilən zamanlama nəticələri yalnız təxmini dəyərləri göstərirdi.
Eşbi və Patla, Günəşin qabarma çəkilmə təsirlərini Yer-Ay sisteminə daxil etdikdə, hesablama dəqiqliyinin əvvəlki modellərlə müqayisədə təxminən yüz qat artdığını müəyyən etdi. Bu, təxminən bir təxmindən, mühəndislərin etibarlı şəkildə sistem qura biləcəyi dəqiqlik səviyyəsinə keçid deməkdir. Lakin tədqiqatçılar eyni səviyyədə dəqiqliyi Yer-Mars sistemi üçün hələ tam olaraq əldə edə bilmədiklərini qeyd edirlər.
Bu cür zamanlama problemləri artıq Yer ətrafında fırlanan GPS peyklərində də yaşanır. Bu peyklərin saatları Yerin kütlə çəkimindən daha uzaq olduqları üçün yerdəki saatlardan daha sürətli işləyir və bu fərq düzəldilməsə, bir neçə saat ərzində GPS mövqeləri kilometrlərcə sıxa bilər.
Samir
