Arxeoloqlar antik insan qalıqlarını araşdırarkən adətən sümüklərin ölçülərinə və çanaq quruluşuna baxaraq cinsiyyət haqqında təxmin yürüdürlər. Lakin Pompey və Vikinq məzarı kimi nümunələr sümüklərin, təxminlərin hətta 90%-ə qədər düzgün olmasına baxmayaraq, bəzən yanıltıcı ola biləcəyini göstərir.

Hit.az xəbər verir ki, arxeoloqlar yüzlərlə, hətta minlərlə il əvvələ aid insan qalıqları tapdıqları zaman, həmin şəxslərin kimliyini anlamağın ilk addımı olaraq sümüklərin quruluşunu araşdırırlar. Əsas məqsəd, sümüklər üzərindən insanın bioloji cinsiyyətinin qadın, yoxsa kişi olduğunu müəyyənləşdirməkdir. Bəs alimlər skeletin cinsiyyətini hansı üsullarla müəyyən edir və bu təxminlər nə dərəcədə dəqiqdir?

Boston Universitetindən bioloji antropoloq Şon Tallman, ümumilikdə cinsiyyətlər arasındakı forma və ölçü fərqlərinə baxdıqlarını, lakin istifadə olunan heç bir metodun 100% dəqiqlik vermədiyini bildirir.

Arxeoloqlar adətən bud (femur) və baldır (tibia) sümükləri kimi uzun sümükləri ölçür və bu məlumatları statistik üsullarla birləşdirərək insanın cinsiyyəti barədə təxmin yürüdürlər. Qərbi Karolina Universitetindən Kaleigh Best qeyd edir ki, orta hesabla kişilər qadınlardan təxminən 15% daha böyük olur. Lakin qidalanma, genetika, xəstəlik və mühit kimi çoxsaylı amillər bədən ölçülərinə təsir etdiyindən, eyni cinsiyyət daxilində belə böyük fərqlər yarana bilər.

Ölçüyə əsaslanan metodların çoxu kişilərin daha iri və uzun olduğu fərziyyəsinə dayanır və bu təxminlər ümumilikdə 80–90% doğru çıxır.

Pelvis daha etibarlıdır

Əgər skeletin çanaq hissəsi yaxşı qorunubsa, vəziyyət dəyişir. Çanağın müəyyən xüsusiyyətlərinə baxmaq, ayaq sümüklərini ölçməkdən xeyli daha dəqiqdir. Antropoloqların 1960-cı illərdə hazırladığı “Phenice metodu” çanağın ön hissəsindəki qasıq sümüyünün forma fərqlərini araşdırır. Məsələn, daha uzun qasıq sümüyü kişinin, daha geniş qasıq sümüyü isə qadının daha çox göstəricisi sayılır. Təcrübəli bir arxeoloq bu metodla skeletin cinsiyyətini təxminən 95% dəqiqliklə müəyyən edə bilir.

DNA analizi ilə xromosom dəqiqliyi

Ən yüksək dəqiqlik isə qədim DNA analizində əldə olunur. Alimlər diş minesi istehsalı ilə bağlı bir genin cinsiyyətə bağlı variantını araşdıraraq xromosom cinsiyyətini təyin edirlər. Bu metod bu gün arxeoloji sümüklərdə belə təxminən 99% dəqiqliyə çatır. Lakin DNA zamanla zədələndiyi üçün hər skeletdə bu üsuldan istifadə mümkün olmur.

Bu qədər yüksək dəqiqliyə baxmayaraq, bir çox arxeoloq yalnız sümüklərə əsasən cinsiyyət deməyin xromosomlar, hormonlar və gametlər arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı təsirləri nəzərə almadığını bildirir. Üstəlik bu təxmin əslində bir insanın öz kimliyini, sosial rollarını və mədəni təsirləri ehtiva edən sosial cinsiyyəti ümumiyyətlə əhatə etmir.

Central Florida Universitetindən Donovan Adams deyir: “Cinsiyyət ikili deyil, lakin iki zirvəli ola bilər.” 

Bu fikir o deməkdir ki, xüsusiyyətlər kişilər və qadınlar üçün iki ayrıca “təpə” yaratsa da, onların arasında üst-üstə düşən zona interseks insanları təmsil edir. Merilend Universitetindən Virginia Estabrook bildirir ki, əhalinin təxminən 1,7%-i hər hansı interseks xüsusiyyəti ilə doğulur — yəni hər 50 nəfərdən biri.

Tarixdən bir nümunə: General Pulaskinin sirri

Estabrook 1779-cu ildə həlak olan Müstəqillik müharibəsi qəhrəmanı Kazimir Pulaskinin skeletini araşdırarkən maraqlı bir vəziyyətlə qarşılaşıb. Tarixi sənədlər Pulaskinin həyatını kişi kimi yaşadığını göstərsə də, skeletində qadınlara xas böyümə və inkişaf xüsusiyyətləri görülüb. Mümkün izahlardan biri, Pulaskinin “Konjenital Adrenal Hiperplaziya” (CAH) kimi interseks vəziyyətinə malik olmasıdır.

Estabrookun sözlərinə görə, arxeologiyada skeletlərin kimə aid olduğunu bilmədiyimiz üçün bu cür hallar adətən müəyyən edilmir.

Antik insanların kimliyini anlamaq təkcə bioloji cinsiyyət təxmininin məhdudiyyətlərinə görə deyil, eyni zamanda sosial cinsiyyətin dəyişkənliyi səbəbilə də çətinləşir. Bir insanın kimliyinin hər tərəfi doğuştan gəlmir; ömür boyu göstərilən davranışlar və həyat tərzi sümüklərdə iz buraxa bilir. Məsələn, taxıl üyütmək üçün tez-tez diz çökən birinin sümükləri zamanla dəyişə bilər və bu dəyişiklik arxeoloqların yanlış nəticələr çıxarmasına səbəb ola bilər.

Bu mürəkkəblik bəzən səhv interpretasiyalara gətirib çıxarıb. Məsələn, Pompeydə ana və uşaq olduğu güman edilən qalıqların DNA analizindən sonra onların əslində kişi və qohum olmayan bir uşaq olduğu müəyyən edilib. 2019-cu ildə isə silahlarla dolu bir Vikinq məzarında aşkar edilən skeletin xromosom baxımından kişi deyil, qadın olduğu ortaya çıxıb.

Gələcək araşdırmaların əhəmiyyəti

Tallman deyir: “Özümüzü bu ikili sistemdən ayırmaq həqiqətən çətindir.” 

O, qadınlar və kişilər arasında çoxlu üst-üstə düşən xüsusiyyətlər olduğunu təkrar vurğulayır. Estabrook isə bildirir ki, bioloji cinsiyyətə sərt və dəqiq sərhəd çəkməyə çalışdığımız hər vəziyyətdə bu sərhədlərin xaricində olan insanlar həmişə mövcud olub.

Arxeoloqların interseks halları barədə hələ də kifayət qədər məlumatının olmaması ciddi problemdir. Bu sahədə federal maliyyələşmənin çatışmazlığı sümüklərdən davranış və biologiyanı interpretasiya etmək üçün lazım olan daha incə nüanslı yanaşmaların inkişafını məhdudlaşdıra bilər.

Best-in fikrincə, elmi inkişaflar sayəsində cinsiyyətin müəyyən məhdud tərəflərini müəyyənləşdirmək daha asanlaşıb, lakin bir insanın kimliyini skelet üzərindən təyin etmək düşündüyümüzdən qat-qat daha mürəkkəbdir.

Samir