Kainat özünə aid ən böyük sirləri, yüklü zərrəciklərin bir-birinə ifrat sürətlərdə çarpdığı anlarda pıçıldayır. CERN-dəki Böyük Adron sürətləndiricisi kimi nəhəng qurğular da bizə bu anları yaşatmaq üçün var.
HİT.az xəbər verir ki, bir zərrəcik sürətləndiricisinin əsas vəzifəsi sadədir: Çox kiçik zərrəcikləri götürüb onları işıq sürətinə yaxınlaşdaraq maddəni atomaltı səviyyədə parçalayacaq qədər enerjili toqquşmalar yaratmaq. Fiziklər bu toqquşmalar sayəsində təbiətin əsas tikinti daşlarını və Böyük Partlayışın dərhal ardınca gələn şəraitini anlıq olaraq görə bilmə şansı qazanır.
Bu inanılmaz enerjini təmin etmək üçün fiziklər iki əsas alətdən istifadə edir: Birincisi, zərrəciklərə addım-addım enerji verən və sürətləndirən, həssas zamanlanmış elektrik sahələri. İkincisi isə şüaları künclərdən əyən, fokuslayan və toqquşmalarını dəqiq şəkildə təmin edən güclü maqnit sahələri. Bu maşınlar sayəsində kvarklar kimi zərrəciklərin mövcudluğu sübuta yetirilib və uzun müddətdir axtarılan Higgs bozonu təsdiqlənib.
Higgs bozonunu tapmaq, bir maşının sərhədlərini sınamağı tələb edib: Böyük Adron sürətləndiricisi (LHC). Fransa-İsveçrə sərhədinin 27 kilometr altında uzanan dairəvi bir tuneldə yerləşən LHC, zərrəcik sürətləndirmənin bütün əsas prinsiplərini götürür və tamamilə yeni bir ölçüyə aparır.
Sürətləndirmə: Tunelin içindəki, kosmik boşluqdan da təmiz vakuumlu bir borunun içində protonlar, saniyədə minlərçə dəfə dönən sıx dəmələr halında hərəkət edir. "Radio tezlik boşluqları" adlanan hissələr, sürətləndiricinin mühərriki kimi işləyir. Hər bir boşluq, protonlara kiçik amma dəqiq zamanlanmış bir təkan verir. Bu sayədə zərrəciklər hər dövrədə bir az daha sürətlənərək işıq sürətinin %99,999-una qədər çatır.
Fokuslama: Minlərlə superkeçirici maqnit tunel boyunca uzanır. Bu maqnitlər maye heliumla mütləq sıfırın bir neçə dərəcə yuxarısına, təxminən -271 Selsi dərəcəsinə qədər soyudulur. Bu ifrat soyutma, işıq sürətinə yaxınlaşan bu əks istiqamətli şüaların yolda qalmasını və sıx axınlar halında fokuslanmasını təmin edir.
Halqanın ətrafındakı dörd nöqtədə şüalar nəhayət yollarını kəsir. Burada, bina ölçülü nəhəng detektorlar gözləyir. Onlar iki protonun toqquşduğu, həqiqəti anlıq olaraq ikiyə böldüyü o saniyənin hissəsində nə baş verdiyini qeyd edirlər. 2012-ci ildə aşkar edilən belə qəribə hadisələrdən biri, alimləri birbaşa olaraq maddənin niyə kütləyə sahib olduğunu izah edən Higgs bozonuna çatdırdı.
Fiziklər üçün toqquşmadakı böyük partlayış deyil, dərhal sonrakı səssizlik vacibdir. Məqsəd, parçaların kainatın daxili üzünü göstərəcək qədər parçalandığı o anda, dünyanı bir yerdə tutan naxışları axtarmaqdır. Bəzən gözlənilən nəticələri təsdiqləyirlər, bəzən də mövcud reallıq qavrayışımızda hələ də boşluqlar olduğunu göstərən kiçik bir ipucu tapırlar.
Bu təcrübələr yalnız yeni zərrəciklər ovlamaq mənasına gəlmir. Həm də kainat haqqındakı mövcud fikirlərimizin sərhədlərinə çatdıqda belə onların məntiqli olub-olmadığını yoxlayır. Bir zamanlar itmiş hissə olan Higgs belə, həll etdiyi suallardan daha çox yeni sual ortaya qoydu. Nə qədər həssas ölçü aparsaq, işlər bir o qədər qəribələşir və alimlər bunun ən yaxşı nəticə olduğunu düşünür. Çünki bu nəhəng halqaları yeraltında inşa etməyimizin əsas səbəbi, yalnız Böyük Partlayış zamanı maddənin necə yaranıdığını anlamaq deyil, həm də sirrin hələ də mövcud olduğunu və suallarımızın sonuna çatmadığımızı xatırlamaqdır.
Samir
