Bəzi tısbağalar təhlükə ilə qarşılaşanda başını qabığına çəkə bilir, digərləri isə bunu edə bilmir.
HİT.az-ın məlumatına görə, ekspertlər "Live Science" nəşrinə bildiriblər ki, qabıq bəzi sürünənlər üçün qoruyucu olsa da, fosil sübutlar göstərir ki, qabıqlar tamamilə fərqli səbəblərə görə təkamül edib.
Denver Təbiət və Elm Muzeyində onurğalı paleontologiyası üzrə baş kurator Tiler Lavson qeyd edib: "Sərhədyanı tısbağalar başını qabığına çəkə bilən növlərdən biridir. Bu yerüstü tısbağalar qrupu 50 milyon il əvvəl yaranıb".
O əlavə edib ki, bu tısbağalar adətən yavaş hərəkət edir və buna görə də yırtıcılardan qorunmaq üçün qabıqlarına güvənirlər. Çoxluq yerüstü tısbağalar başını çəkə bildiyi qabıqlara malikdir və bu qabıqlar adətən qöbələk şəklində, geniş daxili boşluqla olur.
Bəzi yerüstü tısbağalar, həm torpaqda, həm də suda yaşayan növlər də bunu edə bilir. Kembric Universitetində onurğalıların evolyusiyası və ekologiyası professoru Cason Head bildirib: "Tısbağalarda başını çəkmək üçün iki üsul var. Birincisi, yanboyunlu tısbağalar: uzun boyunları var və başını və boynunu bir əlin üzərinə tərəf qatlayırlar. Digərləri isə ilanboyunlu (S-şəkilli) tısbağalar olub, boynu ‘bağlayaraq’ hərəkət edir və boynu çiyin kəmərinə çəkə bilirlər".
Məsələn, şərq qutu tısbağası (Terrapene carolina carolina) aşağı qabığı – plastronu – menteşəyə malikdir və bu ona başını tamamilə bağlamağa imkan verir.
Qeyd etmək maraqlıdır ki, dəniz tısbağaları başını qabığına çəkə bilmir. Onların qabığı daha hamar və yüngül olduğundan, başını çəkmək üçün kifayət qədər boşluq yoxdur. Cason Head bildirib: “Bu, dəniz tısbağalarına üzərkən yüngüllük təmin edir və yırtıcılardan qaçmalarına kömək edir".
Tısbağaların bəzi növlərinin bu “xilasedici” qabıq xüsusiyyətini necə əldə etdiyini başa düşmək üçün qabığın təkamülünü araşdırmaq lazımdır.
Lavson deyir: 2Tısbağa qabığı mürəkkəb strukturdur. 50-dən çox sümükdən ibarətdir. Sümük – əsas sözdür, çünki fosillər göstərir ki, tısbağa qabıqları skeletlərinin bir hissəsidir".
Müasir tısbağa qabığı bir parça kimi görünsə də, əslində iki skelet elementi üzərində qurulub və bu elementlər müstəqil təkamül edib.
Lavson izah edir: "Qabığın təkamülündə ilk göründüyü şey qabırğaların genişlənməsidir. Bunu Eunotosaurus africanus-də görürük – bu canlı 260 milyon il əvvəl Cənubi Afrikada yaşamış və dinozavrlar yaranmadan əvvəl mövcud olub".
Araşdırmalar göstərir ki, Eunotosaurus yeraltı sığınacaqlarda vaxt keçirirmiş, geniş qabırğalar isə əzələ kütləsini artıraraq buna imkan verirmiş. 2015-ci ildə 240 milyon il əvvəl yaşamış Pappochelys fosili tapıldı: bu canlı qabıqsız idi, amma geniş üst qabırğalara və daha qalın qarın qabırğalarına (“gastralia”) malik idi. 220 milyon il əvvəl isə Çin tapıntısı Odontochelys, plastron adlanan tam bir alt qabığı inkişaf etdirmişdi. Lavson bunu izah edir ki, plastron dərin sulara dalmaq üçün balans rolunu oynayır və həmçinin yırtıcılardan qoruyur.
İlk tam tısbağa qabığı fosilləri 210 milyon il əvvələ aiddir: Proganochelys adlanan bu canlıda qalın üst qabırğalar dəri sümüyü ilə birləşərək tam qabıq əmələ gətirib. Baş üçün açıq sahə isə çiyin sümükləri ilə yaradılmışdı.
Samir
