Türkiyənin Qara dəniz bölgəsinin ən gözəl şəhərlərindən biri olan Trabzonda Sümela monastırı mütləq görülməli yerdir.
Trabzonun Maçka rayonunun Altındərə kəndində sıldırım qayaların üzərində inşa edilən bu monastır xalq arasında "Məryəm Ana Kilsəsi" kimi tanınır. Altındərə kəndindən təxminən 300 metr yuxarıda yerləşən Sümela monastırı sıldırım qayalara, meşələrə və ənənəvi kilsə yerləri kimi mağaralara uyğun olaraq inşa edilib. Məryəm Ananın şərəfinə tikilmiş bu monastır öz adını yerli "dağ" sözündən, "torpaq" mənasını verən Sümeladan alıb.
“Sümela” adının monastır tikildiyi illərdə yerli xalqın danışdığı dildə “qara”, “qara qaranlıq” mənasını verən “Qara dağ” sözündən və bu yörənin adından gəldiyi anlaşılmaqdadır. O zamanlar "Oros Melas" idi. Monastırın əsl adı "Panagia Sou Melas"dır. Osmanlı Türk dövləti qeydlərində monastır "Su(o)Mela" kimi qeyd olunur.
İstanbuldan başlayaraq, Sümela monastırını ziyarət etməyi planlaşdırırsınızsa, İstanbul-Trabzon marşrutu üzrə “özəl transfer” xidmətindən istifadə edə bilərsiniz, yəni sürücü ilə avtomobil icarəyə götürə bilərsiniz.
Rəvayətə görə, bu monastır Bizans imperatoru I Feodosi (375-395) illərində Afinadan gəlmiş Barnaba və Sofranios adlı iki rahib tərəfindən qurulub. Sonralar monastırı Bizans generallarından biri Belisarios tərəfindən genişləndirilib.
Sümela monastırı 13-cü əsrdən indiki formada mövcuddur. Əsası 1204-cü ildə qoyulmuş monastırın əhəmiyyəti III. Aleksiosun hakimiyyəti dövründə (1349-1390) monastırın əhəmiyyəti daha da artıb. Yəni bir sıra fərmanlar verib, gəlirlərini artırıb. III Aleksiosun oğlu III Manuelin və sonrakı şahzadələrin dövründə Sümela məbədi xəzinəsi yeni fərmanlarla zənginləşib. Manuel və sonrakı şahzadələrin dövründə Sümela məbədi öz xəzinəsini yeni fərmanlarla zənginləşdirib.
Şərqi Qara dəniz sahillərində qurulan türk hökmranlığından sonra Osmanlı türklərinin sultanları bir çox monastırlarda olduğu kimi, Sümelanın da hüquqlarını qoruyub və bəzi güzəştlər veriblər. 18-ci əsrdə Sümela monastırının bir çox hissəsi təmir edilib və bəzi divarları freskalarla bəzədilib. 19-cu əsrdə böyük tikililərin əlavə edilməsi ilə monastır möhtəşəm görkəm alıb, ən zəngin və parlaq dövrünü keçirib. Bu dövrdə son görünüşünü alan monastır bir çox xarici səyyahın ziyarət etdiyi məkana və onların yazılarına mövzu olub. 1916-1918-ci illərdə Trabzonun Rusiya tərəfindən işğalı zamanı monastır ələ keçirilib və 1923-cü ildən sonra oradakı insanlar tamamilə təxliyə edilib.
1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması ilə monastırın fəaliyyətinə son qoyulub. Həmin il Lozanna müqaviləsinin müddəalarına əsasən, bölgənin yunan vətəndaşları, keşiş və rahiblər isə Yunanıstana göndərilib. Kahinlər gedəndə özləri ilə bir sıra qiymətli əşyaları da özləri ilə aparıblar. Qalan əşyalar sonradan xəzinə axatarnlar tərəfindən yağmalanıb. Sonrakı illərdə rahiblərin monastırda və ətrafda daşıya bilmədikləri bəzi qiymətli əşyaları basdırdıqları öyrənilib. 1923-cü ildən Sümela monastırında basdırıldığı güman edilən xəzinənin axtarışı və qazıntısı ənənə olaraq davam edir.
Bu gün dini turizmin məşhur məkanına çevrilən Sümela manastırı son 6 ildir bərpa işlərini davam etdirir və bu il yenidən qapılarını yerli və xarici turistlərin üzünə açır.
