Son zamanlar beynəlxalq diplomatik dairələrdə Süni Zəka sahəsində qlobal silahlanma yarışı məsələsi həm geniş işıqlandırılır, həm də bu barədə müzakirələr aparılır. Bu ifadə, “Associated Press” agentliyinin Rusiya prezidenti Vladimir Putinin 1 sentyabr 2017-ci il tarixli çıxışı ilə bağlı məruzəsindən sonra ABŞ və Avropa KİV-lərində ön plana çıxdı. O, ilk dərs günündə bir milyondan çox rus məktəblisinə yayımlanan “Açıq dərs” verilişi zamanı belə dedi: “Bu sahədə lider olan şəxs dünyanın hökmdarı olacaq”. Bu şərhlərin kontekstdən - Putin, Rusiyanın nüvə texnologiyasını paylaşdığı kimi inhisara almaqdansa, Süni Zəka məlumatlarını paylaşacağını söylədi - çıxarıldığı iddia edilsə də, aydındır ki, media Süni Zəka üçün əvvəllər dilə gətirilməmiş silahlanma yarışını qabartmaqla, onu tez bir zamanda yaymağa hazır idi. “Wired” aylıq jurnalı sentyabr ayındakı buraxılışında “Süni Zəka Super Güclər üçün yeni qlobal silahlanma yarışına təkan verir” başlıqlı xəbərlər yayımlayarkən, cəmi iki ay sonra CNN “ABŞ-ın Çin və Rusiya qarşısında Süni Zəka silahlanma yarışında məğlub olma riski” adlı bir məlumat nəşr etdi. Bununla yanaşı, Dünya İqtisadi Forumu “Süni Zəka hazırda bir silahlanma yarışıdır. Bəs pis adamlar qalib gəlsə?” başlıqlı məqalə dərc etdi.


Əlbəttə ki, medianın, Silikon Vadisi şirkətlərinin Süni Zəkaya böyük sərmayələr qoymasını əhatə edən belə bir sensasilizm üçün niyə bu qədər asanlıqla hazırlandığına dair qarışıq hekayələr mövcuddur: Süni Zəka qabiliyyəti üçün yüksələn qlobal rəqabət; Pentaqonda Süni Zəkaya canlanan maraq; beynəlxalq kiber hücumların artması və kiber müharibələrin yaratdığı ciddi risklər; Rusiyanın həm ABŞ, həm də Avropa dövlətlərinin seçkilərinə müdaxilə etmək üçün sosial mediadan istifadə etməsi ilə bağlı iddialar; Süni Zəkanın “Big Data” tətbiqində Çinin ciddi bir iqtisadi rəqib kimi yüksəlişi.

Lakin biz, həqiqətən “Süni Zəka silahlanma yarışı” haqqında danışarkən nəyi nəzərdə tuturuq?” Belə bir silahlanma yarışında “məğlub olmağın” nəyi təhlükəlidir? Bu məqalə, həm “silahlanma yarışları”nın, həm də Süni Zəkanın müxtəlif təriflərindən götürülmüş bu ifadəni şərh etməyin fərqli yollarını araşdıracaq. Onların hər ikisinin də mediada geniş qlobal hadisələrə dair etibarlı, dəqiq texniki tərifi yoxdur. Bunun nə demək olduğunu daha yaxşı başa düşmək, onu həm aldadıcı, həm də həqiqi problemlərdən ayırmağa kömək edə, həmçinin Süni Zəkanın məhz hansı istiqamətlərinin ABŞ və digər ölkələrdəki milli təhlükəsizlik üçün ciddi risklər yaratdığına diqqət yetirməyimizə kömək edə bilər.


Bu məqsədlə, məqaləyə “silahlanma yarışı” və Süni Zəka ifadələrinin ən çox yayılmış mənalarını nəzərdən keçirməklə başlayacaq, daha sonra isə hazırkı istifadəsində “Süni Zəka silahlanma yarışı” ifadəsinin arxasındakı ən çox ehtimal olunan mənaların bir çoxunu nəzərdən keçirəcəyik. Bu məqalənin nəticəsinə görə, bu ifadələr bir-birinə zidd ola bilən bir çox mənaları özündə birləşdirir və problemləri aydınlaşdırmaq əvəzinə çaşdırıcı bir “çətir termini”ni qəbul etməkdənsə, ayrıca əsas narahatlıqlara diqqət yetirməliyik.

“Silahlanma yarışı” nə deməkdir?

Ənənəvi “Silahlanma yarışı” konsepsiyası tərif olaraq geniş şəkildə razılaşdırılmayıb, lakin beynəlxalq münasibətlərdə silahların modernləşdirilməsi və istehsalında iki və ya daha çox dövlət arasındakı rəqabətə istinad etmək üçün istifadə edilir. Bunun adətən hər iki tərəfin - texniki üstünlüyü (keyfiyyəti) və ya say (miqdarı) baxımından rəqibləri ilə müqayisədə - digərlərinə nisbətən artan qazanc əldə etdiyi bir təklik forması şəklində olduğu qəbul edilir. Hərbi üstünlükdə axtarılan fayda, strateji əhəmiyyətə sahib bir bölgədə ümumi bir strateji üstünlük və ya taktiki üstünlük ola bilər. Silahlanma yarışının nəticələri, adətən, neqativ hesab edilir, çünki o, ən yaxşı halda bahalı və özünü məğlub edən, ən pis halda isə destabilizasiya edən, əks-məhsuldar, hətta fəlakətlidir. Lakin əvvəlki kimi, silahlanma yarışının geosiyasi qeyri-sabitliyin nəticəsi olub-olmadığı ilə bağlı bəzi mübahisələr mövcuddur. Hər iki baxışın bir-birini yönləndirməyə xidmət edən, artan qeyri-sabitlik və artan silah investisiyalarının müsbət əks əlaqə silsiləsinə və ya qəddar dövrəyə daxil olduğu halda doğru olduğu iddia edilə bilər.


Təkamül biologiyası da “silahlanma yarışı” anlayışını qəbul edib və tətbiq edib. Bioloqlar Van Valenin “Qırmızı Kraliça” haqqında fərziyyələrindən başlayaraq, növlərin əlamətlərinin təkamülünü digər növlərlə olan rəqabətlə izah etməyə çalışıblar. İlkin fərziyyəyə əsasən, təbii seçim nəticəsində zaman keçdikcə görünüşün əldə etdiyi tədricən üstünlüklər, bir qayda olaraq, ekosistemdə digər rəqabət aparan növlərin əldə etdiyi faydalarla müqayisə edilir. Beləliklə, dovşanlar daha sürətli inkişaf etsələr də, yavaş olanların çoxalma ehtimalı azdır, onları ovlayan tülkülər də daha sürətli olmaq üçün inkişaf edirlər. Beləliklə, populyasiyanın sayı zamanla nisbətən sabit qalsa da, hər iki növün xüsusiyyətləri bir-birinə münasibətdə inkişaf edə bilər. “Qırmızı Kraliça fərziyyəsi”nin orijinal fikri Alisanın “Görünən Şüşəsi”ndən götürülüb. Orada Qırmızı Kraliça ilə şahmat oyununda Alisa sadəcə yerində qalmaq üçün qaçmağa davam etməli idi. Bəzən inkişaf edən bu xüsusiyyətlər tək bir yolu izləyir və həddindən artıq bioloji formalara səbəb olur. Beləliklə, bu, ətraf mühitə daha uyğun gələn növlərlə birlikdə ola bilər; onların ekoloji rəqibləri də bənzər şəkildə inkişaf edir və bu inkişaf ekstremal xüsusiyyətlər və az mənfəətlə nəticələnir. Qırmızı Kraliçanın hərbi silahlanma yarışlarına dair fərziyyəsini yenidən tətbiq etmək maraqlıdır, çünki rəqib dövlətlər əlavə üstünlüklər əldə etmək üçün silahlara əhəmiyyətli vəsait qoyduqda belə, zaman keçdikcə nisbi hərbi üstünlüklər aradan qalxır.

Süni Zəka nədir?


Süni Zəkanın tərifi on illərdir mübahisəlidir. İlk öncə 1956-cı ildə Con Makkarti tərəfindən təqdim edilən bu termin müxtəlif tədqiqatçılar qrupunun işini təsvir etmək üçün nəzərdə tutulub. İşlərinin ümumi mövzusu ümumiyyətlə insan zəkasının tələb olunduğu tapşırıqları yerinə yetirmək üçün kompüter proqramları hazırlamaq idi. Vaxt keçdikcə bu, aktual bir hədəfə çevrildi; kompüterlər müntəzəm olaraq yeni bacarıqlar sərgilədikcə, insan zəkasının tələb etdiyi sahə də dəyişdi. Süni Zəka tədqiqatçıları tərəfindən hazırlanmış alqoritmlər geniş istifadə edildikcə, onlar sadəcə Süni Zəkanın xüsusi bir kateqoriyası kimi qəbul edilmədi, həmçinin digər proqram texnikaları kimi qəbul edildi.

Buna baxmayaraq, elmi və mühəndislik fənni kimi, Süni Zəka müəyyən edilə bilən yanaşma dəsti, məqsədləri, metodları, texnikaları və alqoritmləri ilə yanaşı, müəyyən edilə bilən bir tarixə də malikdir. Süni Zəka tədqiqatçıları kompüterlərdə problemləri göstərmək üçün müxtəlif riyazi modelləri və bu modellərdə faydalı həllər tapmaq üçün alqoritmləri araşdırmağa davam edirlər. Onların yanaşmaları müxtəlif formaları qəbul etsə də, hər biri müəyyən bir sahədə problemi həll etmək üçün ağlabatan addımların riyazi baxımdan modelləşdirilə və kompüterlərin problemləri bu riyazi modellər çərçivəsində səmərəli həll edə biləcəyi üzərində eyni fikrə malikdirlər. Müxtəlif yanaşmalar, adətən, öz modelləri ilə fərqlənir. Problemləri modelləşdirmək üçün istifadə olunan riyaziyyat növlərinin inanılmaz dərəcədə müxtəlif olmasına baxmayaraq, əsasən məntiqi və statistik yanaşmaların iki əsas növünə (və bir çox hibridlərə) bölünür. Məntiqi yanaşmalar problem məkanının strukturunu məntiqi ifadələrlə kodlaşdırmağa və məntiqi çıxışdan (deduksiyadan) həllər çıxarmağa çalışır. Statistik yanaşmalar problemləri parametrli məlumat dəstləri şəklində strukturlaşdırmağa və onların həllini statistik nəticədən (induksiya/proqnozlaşdırma) çıxarmağa çalışır. Süni Zəka müxtəlif məsələlərin həllində - dama və şahmatdan görüntü və nitqin tanınmasına qədər uğur qazansa da, o, həm də intensiv təbliğat və tənəzzül dövrlərini yaşayıb.


Ancaq ən yaxşı məntiqi və statistik modelləşdirmə texnikalarını hazırlamaq üçün böyük güclər arasında qlobal silah yarışı ola biləcəyini düşünmək bir az məntiqsiz görünür. Yuxarıdakı son başlıqlarda “riyaziyyat” sözünün Süni Zəka ilə əvəzlənməsi “riyazi silah yarışları” deyil, “Süni Zəka silah yarışları” ətrafında intensiv təbliğat ola biləcəyini vurğulamağa kömək edir. İctimaiyyət əsas götürülən riyazi üsullardan daha artığını Süni Zəka ilə əlaqələndirir.

Əlbəttə ki, ictimai rəy və populyar KİV-lər tez-tez yalnız elmlə deyil, elmi fantastika ilə də məlumatlandırılır. Nəticə etibarilə, Süni Zəkanın elmi fantastika ədəbiyyatından, filmlərdən və televiziyadan tərtib edildiyi ilə bağlı bir çox fikir mövcuddur. Elmi fantastikada Süni Zəka bir kompüter, robot, bina və ya kosmik gəmini təcəssüm etdirə bilən, rəqəmsal şəbəkələrdə mövcud ola biləcək və ya tamamilə təcəssüm edə biləcək bir süni şüurlu varlıq kimi dəyərləndirilir. Elmi fantastika cəmiyyətin müasir və mümkün gələcək formaları, habelə onlar üçün texnologiya üsulları ilə qarşılıqlı zəngin bir vasitə ola bilsə də, əksər tədqiqatçılar və hökumətlər ən azı yaxın gələcəkdə bu cür Süni Zəka ilə ciddi maraqlanmırlar.


Son zamanlar Süni Zəkaya göstərilən elmi-fantastik baxış Super Zəka və ya Süni Ümumi Zəkaya olan maraqla sıx bağlıdır. Süni Ümumi Zəka ideyası Süni Zəka tədqiqatındakı irəliləyişlərin yalnız bir ixtisaslaşmış sahədə (məsələn, şahmat kimi) deyil, həmçinin bu sahələrin geniş spektrində və ya bütövlükdə insan qabiliyyətini aşan zəkaya sahib bir sistemin yaradılması ilə nəticələnə biləcəyidir. Yəni oyunçu kimi böyük çempion olsanız da, şahmatda sizi məğlub edəcək bir kompüter proqramı əldə edə bilərsiniz. Lakin heç kim bu proqramın şahmatdan başqa bir şey edə, xüsusən də onun şüurlu və ya dünya hökmranlığı üçün səy göstərə biləcəyi barədə narahat deyil.

Digər tərəfdən, bir Süni Ümumi Zəka və ya Super Zəka öz hədəflərini tərtib edə bilər və ya dünyanın öz anlayışını, insanlar artıq onu əvvəlcədən təxmin edə və idarə edə bilməyəcəyi qədər tez və geniş bir şəkildə inkişaf etdirə bilər. Belə bir mövcud riskin azaldılması üçün bir az səy göstərmək ehtiyatlı olsa da, bu cür inkişaf ehtimalının proqnozları geniş miqyasda dəyişir və nəticələri əsasən spekulyativdir. Məqsədlərimiz üçün bu, hətta Süni Zəka silah yarışları ətrafında medianın sansasyonalizmini təmin etsə belə, diplomatlar və medianı maraqlandıran Süni Zəka modeli kimi görünmür.


Əgər biz Süni Zəkanın intensiv təbliğatının uzun tarixini izləsək və təbliğatın ən son zirvələrinə qədər enən dövrləri görsək, “Dərin öyrənmə” adlı bir texnikaya rast gələrik. “Dərin öyrənmə” onilliklər boyu tətbiq olunan neyron şəbəkələri və toplama texnikalarından istifadə edərək böyük məlumat bazalarına maşın təlimini tətbiq edir. Son illərdə baş verən əsl irəliləyiş yeni metodika və ya alqoritmdən çox, mövcud metodikaların daha çox əhəmiyyətli vəzifələr üçün praktiki olaraq effektiv olduğu faktorların məcmusudur. Daha dəqiq desək, böyük öyrədici məlumat dəstlərinin mövcudluğu, tədqiqatçılar üçün güclü və ucuz hesablama mənbələrinə, o cümlədən “bulud” (cloud) hesablama və qrafik emal bölmələrinin (GPU) masaüstü fərdi kompüterlərdəki (PC) kütləvi paralel kompüterlər kimi istifadəsi, praktik problemləri həll etmək üçün böyük məlumat bazaları ilə öyrədilə bilən çox böyük bir neyron şəbəkələrin (dolayısı ilə “Dərin”) yaradılması imkanlarına gətirib çıxardı. Mövcud vəziyyətə baxmağın başqa bir yolu bu texnikalardan istifadənin daha ucuz və asan olmasından ibarətdir.

(Ardı var...)
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az