I yazını BURADAN oxuya bilərsiniz:
Super Güclərin yeni qlobal silahlanma yarışı - Süni Zəka (ANALİZ) - I YAZI
Son onilliklərdə internetdən istifadənin artması, xüsusilə də son zamanlarda smartfonlar və sosial şəbəkələr, bəzi şirkət istifadəçiləri üçün insan fəaliyyətinin və kommersiya xidmətlərinin artan müxtəlifliyi haqqında məlumat toplamaq üçün böyük platformalara çevrilib. Bu, eyni zamanda “spam e-poçtu”ndan fotoşəkillərə, trafik nümunələrinə, tanışlıqlara, alış-verişlərə və seçici davranışlarına qədər hər şeyin bir çox real dünyaya aid nümunələrini özündə cəmləşdirən “big data”nın kütləvi artımını nəzərdə tutur ki, hazırda asanlıqla neyron şəbəkələrini öyrətmək üçün istifadə edilə bilər. İqtisadi səmərəliliyin artırılması üçün bu məlumatlardan istifadənin potensial imkanları böyükdür və bir çox tərəflər bunun üçün kapital qoymağın yeni yollarını - iqtisadi, siyasi və ya digər şəkildə tapmaqda maraqlıdırlar.
Süni Zəka və “Dərin öyrənmə” faydalı nümunələri axtaran məlumat bazalarını öyrənmək üçün ixtisaslı statistiklərin və analitiklərin əməyini tələb etməkdən fərqli olaraq, bunu avtomatlaşdırılmış və ölçülə bilən bir şəkildə etməyin vasitələrini təklif edir. “Dərin öyrənmə”, xüsusən insan mühəndislərinin müəyyən bir problem sahəsinin detallı quruluşunu həqiqətən müəyyənləşdirməsini tələb etmədiyi müddətdə xüsusilə cəlbedicidir, mühəndislər kifayət qədər dərin neyron şəbəkəsinə və kifayət qədər geniş məlumat bazasına sahib olduqları müddətdə bəzi yaxşı nəticələr əldə edəcəklər. Beləliklə, Süni Zəka ətrafındakı hazırkı təbliğatın, səs-küyün əksəriyyəti həqiqətən gizli nümunələri aşkar etmək, səmərəliliyi optimallaşdırılmaq və bununla da mənfəəti maksimuma çatdırmaq üçün hər şeyə və hər şeyə “Dərin öyrənmə” nin tətbiqi ilə bağlıdır.
Səslə tanınan şəxsi köməkçilər, pilotsuz uçuş aparatları, avtonom maşınlar və hətta özəl kosmik uçuş kimi ictimai təsəvvürü özündə cəmləşdirən digər yeni texnologiyalar, həmçinin hesablama, miniatürləşmə, elektron komponentlərdə miqyas iqtisadiyyatı və əlbəttə ki, maşın öyrənmə texnikalarındakı son inkişaflara da diqqət çəkir.
Bunlar kifayət qədər uğurlu olsa da, hələ də ictimai həyatda qatar, telefon, işıq lampası, təyyarə, televizor və ya internet istiqamətində inqilab etməyiblər. Buna baxmayaraq, Süni Zəkaya dəstək verən bu texnologiyalar gələcək Süni Zəka tətbiqlərinin vəd edilən gücünün mədəni simvolu olaraq qalır. İnformasiya iqtisadiyyatının hazırkı vəziyyətini nəzərə alaraq “Dərin öyrənmə”, görünür, böyük gəlirlər vəd edir və milli dövlətlər sahə və sektorların geniş diapazonunda əldə olunan mənfəətə, həmçinin dünya bazarlarında iqtisadi rəqabət gücü üzərindəki potensial təsirlərə diqqət göstərməkdə haqlıdırlar. Silahlanma yarışının və Süni Zəkanın bu müxtəlif anlayışlarını nəzərə alaraq, biz indi “Süni Zəka ilə bağlı silahlanma yarışı” üçün ən yaxşı namizədlərin bir neçəsinə müraciət edəcəyik. Yenə də fikrimizcə, bu fikirlərin hər biri doğru və ya yanlış olaraq, Süni Zəka ilə bağlı silahlanma yarışının nə demək olduğunu ictimaiyyətə qismən çatdırır. Onların təfsirindən sonra onların bir-biri ilə münasibətlərinə və onlarla səmərəli şəkildə nə edilə biləcəyini nəzərdən keçirəcəyik.
Sünə Zəka ilə bağlı silah yarışı, əslində, iqtisadi bir yarışdır
Ən bacarıqlı Süni Zəkanı inkişaf etdirməklə bazarları, istifadəçiləri, məlumatları və müştəriləri ələ keçirib, bunu iqtisadi dominantlığa çevirmək fikri, yəqin ki, ifadənin ən açıq təfsiridir. Həqiqətən də, “Amazon”, “Microsoft” ilə birlikdə “Google”, “Apple” və “Facebook” kimi Silikon Vadisi şirkətləri arasındakı mövcud iqtisadi rəqabət, Süni Zəka texnologiyalarını inkişaf etdirmək və Süni Zəka imkanlarını yalnız “silah yarışı” olaraq dəyərləndirmək üçün nəzərdən keçirilə bilər. Təbii ki, bu, rəqiblərin həqiqətən silah yaratmadığı və ya silahlı qarşıdurmaya girmədyi müddətcə, bu, obrazlı və ya məcazi bir “silahlanma yarışı” mənasındadır.
Rəqabət satış bazarları və mənfəət üçün aparılır, rəqiblər isə əsasən bir ölkədə yerləşən şirkətlərdir. Bu şirkətlər müəyyən bir və ya bir neçə texnologiyanı inkişaf etdirmək və tətbiq etmək qabiliyyətini biznesin müvəffəqiyyəti üçün kritik dərəcədə əhəmiyyətli hesab edirlər, bununla da texnoloji yarış davam edir.
Buna müxtəlif ölkələrin texnoloji şirkətləri arasında rəqabət kimi baxmaq olar. Çin və ABŞ-da dil maneələri və böyük təhlükəsizlik divarı ayrı-ayrı internet ekosistemləri yaratdıqca, bu şirkətlər əsasən öz ölkələrində müştərilər üçün bir-biri ilə rəqabət aparırlar. Bununla yanaşı, Amerika və Çin şirkətləri Asiya, Afrika və Cənubi Amerikada yeni internet istifadəçilərinin cəlb edilməsi üçün birbaşa rəqabət aparırlar. Dünyada ildən-ilə daha çox insan internetə daxil olduğundan dünyanın hər yerindən bu və ya digər rəqəmsal təsir sahəsinə yeni istifadəçilərin cəlb edilməsi üçün rəqabət mövcuddur. Bu, yalnız satış və ya istifadəçilər üçün deyil, ilk növbədə onların məlumatları üzərində rəqabətdir. Süni Zəka ətrafındakı hazırkı səs-küy, əslində, böyük məlumatların toplanması və istifadəsi ilə bağlı olduğundan, əsl qlobal rəqabət dünya məlumatlarının əldə edilməsindən ibarətdir. Bu, əsasən istifadəçi məlumatları deməkdir. Əgər məlumatlar yeni neft mənbələri ilə bağlıdırsa, istifadəçilər və onların məlumatları üçün bu qlobal rəqabət də gələcək qlobal iqtisadiyyatda əsas resurs üzərində nəzarət etmək üçün dövlətlər arasında strateji rəqabətə çevrilir.
Amerika internet şirkətləri və onların çinli rəqiblərinin bazarda qlobal nüfuz və dominantlıq uğrunda rəqabət apardıqlarını görmək elə də çətin deyil.
“Baidu”, “Alibaba”, “JD.com” və “Tencent” kimi Çin şirkətləri çox sayda istifadəçi və onların məlumatlarını əldə etmək üçün eyni texnoloji rəqabətdə iştirak edir və bu məlumatları “Amazon”, “Microsoft” və “Google” kimi iqtisadi üstünlük əldə etmək üçün Süni Zəkadan istifadə etməklə tətbiq etməyə çalışırlar. Rusiyada ictimaiyyət ABŞ-ın “Facebook”, “Twitter” və “Instagram” kimi platformaları ilə yanaşı, əsasən, “VK.com”, “OK.ru” və “Rutube.ru” kimi sosial media platformalarından istifadə edir. Əgər biz həqiqətən də kapitalizmin yeni bir dövründəyiksə, o zaman böyük güclər əsas platforma olmaq və dünya miqyasında istifadəçilərin bazar paylarını ələ keçirməklə fərdi məlumatlara daxil olmaq üçün rəqabət aparırlar. Burada, “böyük güclərin” - XVII əsrdə Hollandiyanın “Ost-Hind” şirkəti və Hollandiya ordusunda olduğu kimi - uyğunlaşdırılan texnoloji şirkətləri, yoxsa milli-dövlətlər olub-olmadığını müzakirə edə bilərik. Əgər Süni Zəka toplanmış bütün məlumatların dəyəri və təsirini artıran bir texnologiyadırsa, şübhəsiz ki, o, bu böyük rəqabətin ayrılmaz bir hissəsi və bu rəqabətdə dayanmağın metaforasıdır.
Lakin hərbi məcaz yalnız buraya qədər gedir. Ölkələr və şirkətlər əbədi iqtisadi rəqabət içərisindədirlər, bəzən iqtisadi maraqlarını qorumaq üçün hərbi güc tətbiq edirlər. Süni Zəka tədqiqatının xarakterini nəzərdən keçirdikdə, müharibə metaforası daha da məhv olur. Əsas Süni Zəka tədqiqatındakı irəliləyişlərin əksəriyyəti hələ də ilk növbədə akademiyalarda baş verir, konfranslar və akademik jurnallarda paylaşılır. Əlbəttə ki, Süni Zəka tətbiqlərində ən böyük irəliləyişlər əsasən məlumatları saxladıqları üçün şirkətlər və bəzi hökumət tədqiqat laboratoriyalarında baş verir. Hətta böyük korporativ oyunçular Süni Zəka metodlarının, alqoritmlərin, standart məlumat dəstləri və qabaqcıl təcrübələrin geniş yayılmasına kömək etmək üçün Süni Zəka və Açıq Süni Zəka üzrə tərəfdaşlıq kimi qurumlar yaratdılar. Beləliklə, hər hansı bir ölkənin və ya şirkətin çox uzun müddət ərzində texnoloji irəliləyiş sayəsində əhəmiyyətli bir üstünlük təmin edəcəyi ehtimalı azdır. Biznes baxımından, bu cür yeniliklər bazar payının ələ keçirilməsinə, marka sadiqliyinə və uzunmüddətli üstünlüklərə malik şəbəkə təsirlərinə səbəb ola bilər. Lakin bunlar başqalarının oxşar məhsul və texnologiyalarla rəqabət aparmasına mane olmur. Daha çox Süni Zəka müəssisələrini təşviq edən, daha çox Süni Zəka tədqiqatçıları yetişdirən və öyrədən, əsas elm və tətbiq edilən ictimai işlərə daha çox sərmayə qoyan ölkələr, qaçılmaz olaraq ən yaxşı Süni Zəkaya sahib olacaq və ondan daha çox əhəmiyyətli fayda əldə edən ölkələrə çevriləcəklər.
Süni Zəka ilə bağlı silahlanma yarışı texniki üstünlük üçün bir vasitədir
Süni Zəka silah yarışını nəzərdən keçirmək üçün başqa bir yol bizim nəslin kosmik yarışıdır. ABŞ və SSRİ arasında soyuq müharibə yalnız real vəkalət (proxy) müharibələrində deyil, simvolik vəkalət müharibələrində də özünü göstərdi. Soyuq müharibə dövründə şahmat çempionatlarından tutmuş Olimpiya hokkeyinə qədər simvolik vəkalət müharibələrini tapmaq üçün çox da uzağa baxmaq lazım deyil. Bunlardan ən möhtəşəmi hər iki ölkənin peyk və insanları kosmosa çıxarmağı, Aya çatmağı, planetləri və dərin kosmosu araşdırmağı hədəflədiyi kosmik yarış idi. Əlbəttə ki, kosmik yarışın gedişində işlənib hazırlanmış texnologiyaların bir çoxu - qitələrarası ballistik raketlərdən tutmuş, supersəs təyyarələrə, casus peyklərə və telekommunikasiya peyklərinə, eləcə də bir çox qabaqcıl sensor texnologiyalara qədər - birbaşa hərbi tətbiqlərə malik idi. Ancaq bunlar, ehtimal ki, kosmik yarışın dəyəri və tamaşası olmadan hazırlana bilərdi. Bu tamaşa tamaşaçıların təxəyyülünü heyran qoymalı və rəqiblər üzərində texniki üstünlüyü nümayiş etdirməli idi. Belə ki, bu, texnoloji yenilik sayəsində böyük dərəcədə mədəni bir döyüş idi.
Süni Zəka ilə bağlı silahlanma yarışı dünyanın ən böyük texniki bacarıqlara malik olduğunu və hansı ölkənin texnoloji (və iqtisadi) gələcəyin əsas sahibi olduğunu inandırmaq üçün mədəni bir döyüş olduğundan, bu uyğun bir analogiyadır. Əlbəttə ki, kosmik yarış kimi, Süni Zəka silahlanma yarışının mədəni-simvolik aspekti, Süni Zəkanın iqtisadi və hərbi rəqabətin daha ənənəvi formalarına tətbiqini istisna etmir. Həqiqətən, belə bir Süni Zəka silah yarışı, çox güman ki, kosmik yarışa dövlət sərmayələrini stimullaşdıran ikitərəfli istifadə qabiliyyətinə və tətbiqlərə ehtiyac duyacaq.
ABŞ İkinci Dünya müharibəsindən etibarən müxtəlif ölçülərdə digər ölkələrlə texnoloji rəqabət qabiliyyətindən də narahatdır. 1980-ci illərdə Yaponiya sənayesinin məhsuldarlığı və keyfiyyətinin ABŞ-ı o qədər qabaqlamasından böyük narahatlıq vardı ki, bu da böyük iqtisadi nəticələrə gətirib çıxaracaqdı. Buna xüsusi texnologiyalarda-avtomobillərdən məişət elektronikasına, mikroçiplərdən 5-ci nəsil hesablamalarına qədər uduzmaq qorxusu da əlavə olunurdu. Bu gün də, ABŞ-ın rəqabət qabiliyyətliliyinə 5-ci nəsil mobil şəbəkə və daha az dərəcədə günəş və yaşıl enerji texnologiyaları sahəsində analoji narahatlıqlar qalmaqdadır. Belə ritorika özəl kapitalın və şirkətlərin səfərbərliyinin, həmçinin strateji sahələrə maraq və investisiyaların stimullaşdırılmasının qaçılmaz bir hissəsi kimi təqdim olunur.
Bununla belə, bu cür yarışları “itirmək” üçün qlobal strateji xərclər hərbi deyil, əsasən iqtisadi və siyasi xərclərdir. Nəticədə, bu cür rəmzi mədəni yarışda müzakirə mövzusu nüfuz, hiss olunan güc və təsirdir ki, bunlar da maddi xarakter daşımır. Millətin texnoloji ustalığa, hörmət və nüfuza malik olması kimi ümumi qavranılması real siyasi təsirə malikdir, lakin onu ölçmək və ya müşahidə etmək çətindir. Ancaq iqtisadi Süni Zəka rəqabəti, hərbi tətbiqlərə birbaşa tətbiq edildiyi və ya ənənəvi hərbi quruluşlara iqtisadi dəstək təmin edən hallar istisna olmaqla, hərbi əmliyyatlar, silah və ya hərbi münaqişə ilə çox az əlaqəlidir.
(Ardı var...)
Dəyanət Ağalarlı
