“Qori seminariyasının Gürсüstanın Xalq Maarifi Muzeyindә qorunub saxlanan arxiv sәnәdlәrindәn aydın olur ki, seminariyanın son kursunda pedaqoji tәсrübә zamanı Hacıbəyov rus dilindәn sınaq dәrsi demişdir. Maraqlı fakt burasındadır ki, Hacıbəyov dәrsi o zaman mәktәblәrdә һökm sürәn “lal üsul” la deyil, “tәbii üsul” la aparmışdır. Bu, sinif rәһbәrinin diqqәtini cәlb etmişdir. Sinif rәһbәri V. Polevski 1904 ildә Hacıbəyovun bu orijinallığını o qәdәr tәqdir etmәsә dә, onun gәlәсәkdә baсarıqlı, ağıllı vә bәnzәrsiz müәllim olaсağını etiraf etmәyә mәсbur olmuşdu”. Bu sətirlər Azərbaycanın böyük aydını – bəstəkar və publisist Üzeyir Hacıbəyli haqqında ensiklopediyadandır.

Həmin sətirləri oxuyunca diqqətimi öncə “lal üsul” çəkdi. Qulağımı hardan cırmaqlayır bu ifadə?

Azacıq düşündükdən sonra yadıma nəsə düşür və şəxsi kitabxanamdakı kitablar arasından Abdulla Şaiqin “Xatirələrim”i axtarır, tapır və səhifələməyə başlayıram.

Bəli, yanılmamışam: “lal üsul” ifadəsinə ilk dəfə Şaiqin memuarında rastlamışdım! Tədricən yaddaşım çözülür və Üzeyir bəyin “Lal qaydası” məqaləsini xatırlayıram.

Həmin üsuldan uşaqlara ruscanın öyrədilməsində istiafədə olunurdu.

A.Şaiq “lal üsul” barədə “Xatirələrim”də belə yazır: “Bu üsul həm Azərbaycan uşaqlarına, həm də ruscanı təlim edən Azərbaycan müəllimlərinə çox çətinlik törədirdi. Məsələn, bir müəllim uşaqlara “it hürür”, “pişik miyoldayır” cümlələrini rusca öyrətmək istəsəydi, o cümlələri rusca söyləməməli, yalnız səs və hərəkət ilə anlatmalı idi. Yəni müəllim uşaqların qarşısında it kimi hürməli, pişik kimi miyoldamalı idi”.

Sözügedən üsulla bağlı ikili mövqe vardı. Bir çoxları qəti şəkildə “lal üsul”un ləğvi tərəfdardarıydı; elə ona görə də 1906-cı ildə Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin qurultayı zamanı əməlli-başlı fikir ayrılığı yaşanmışdı.

Ən maraqlısı odur ki, həmin qurultayın sədri, görkəmli aydın, milli mətbuatımızın qurucusu Həsən bəy Zərdabi, müavini isə o zamanlar yazıçı-publisist kimi tanınan, sonralar Azəbaycan Cümhuriyyətinin devrilməsində və rus-bolşevik işğalının gerçəkləşməsində önəmli rol oynayan Nəriman Nərimanov idi.

Bəs bu məqamı maraqlı edən nədir? Məsələ ondadır ki, “lal üsul”la bağlı müzakirələr Zərdabi ilə Nərimanovu üz-üzə qoyacaqdı. Necə? Bu haqda bir qədər sonra.

Hələliksə kiçik (və önəmli!) bir sözarası: Azərbaycan müəllimlərinin ilk qurultayı 15 avqust 1906-cı ildə başlayıb, 13 gün ərzində və gündə iki iclas olmaqla davam edib. Zərdabi və Nərimanovla yanaşı, Üzeyir Hacıbəyli, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Firudin bəy Köçərli, Fərhad Ağazad, Bəhram bəy Axundzadə, Əli İsgəndər Cəfərzadə kimi dövrünün irəligörüşlü insanlarının qızğın müdafiə və ya yaxından iştirak etdiyi həmin qurultayda üçillik ibtidai məktəb həcmində ümumi icbari təhsilin həyata keçirilməsi; kişilərlə bərabər qadınlara da təhsil hüququnun verilməsi; tədrisin hər bir xalqın öz ana dilində aparılması; maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaqla xalq müəllimləri hazırlığının təkmilləşdirilməsi və s. kimi mütərəqqi tələblər irəli sürülmüşdü.

Qurultayda orta məktəblərin sayının artırılması, müəllim hazırlığının yaxşılaşdırılması, yaşlılar üçün axşam məktəbləri yaradılması problemləri kimi məsələlər də müzakirə olunmuşdu.

***

“Lal üsul”la bağlı Zərdabi ilə Nərimanov arasındakı kəskin atışmaya qayıdacağıq. Lakin öncə bu üsulla bağlı bəzi önəmli bilgilərə də ehtiyac var.

Cənubi Qafqaz müsəlmanları nümayəndələrinin 1905-ci ildə çar hökumətinə təqdim etdikləri “Qafqaz müsəlmanlarının xahişnaməsi”ndə deyilirdi: “Xalq təhsili sahəsində indiyə qədər Qafqaz müsəlmanları üçün heç bir iş görülməmişdir. Müsəlman əhalisi arasındakı mövcud xalq məktəbləri şagirdlərin savad və bilik almağa olan-qalan maraqlarını da öldürür. Çünki təhsildə tətbiq edilən metod – Levitskinin lal üsulu öz mahiyyəti və əhatə dairəsi etibarı ilə Qafqaz tatarının (azərbaycanlılar nəzərdə tutulur – E.A) və dağlının təbiətinə tamamilə yaddır. Ana dili bütün tədris müəssisələrindən o dərəcədə sıxışdırılıb çıxarılmışdır ki, hətta doğma dildə kitab oxumaq da cinayət sayılır”.

(Yuxarıdakı sətirlərin yer aldığı xahişnamə (petisiya) haqqında qısa arayış: 1905-ci il Rusiyadakı inqilabi hadisələrdən sonra neft milyonçusu Hacı Zeynalabdın Tağıyevin evində Azərbaycanın o dövrdəki görkəmli aydınları – Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağaoğlu, Adil xan Ziyadxan və başqaları toplaşaraq Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan müsəlmanlarının siyasi-iqtisadi, mədəni-humanitar durumu barədə fikir mübadiləsi aparmış və bu müzakirələrin nəticəsi olaraq da çar hökumətinə ünvanlanmış petisiya hazırlamışdılar…)

Müraciətdə vurğulanırdı ki, ana dilinin, milli ədəbiyyat və tarixin tədrisi haqqında ümumiyyətlə söhbət gedə bilməz. Çünki müsəlman cəmiyyətinin nümayəndələri təlim-tərbiyə və tədris məsələlərindən tamamilə uzaqlaşdırılıblar; mədəniyyət və maarifin mühüm vasitələri olan qəzet, jurnal və kitabların yoxluğu xüsusən kəskin hiss edilir. İstər orijinal, istərsə də tərcümə kitablarının nəşrinə qoyulmuş qarşısıalınmaz qadağalar əslində bu gün həmin sahənin müsəlmanlar arasında ümumiyyətlə mövcud olmadığını söyləməyə əsas verir. Aydın məsələdir ki, belə şəraitdə qiraətxanalar, kitabxanalar, müxtəlif xalq təhsili kursları və maarifçi səciyyəsi ilə seçilən digər müəssisələr də fəaliyyət göstərmir. Bütün bunlar azmış kimi Qafqaz müsəlmanları uzun illərdən bəri hətta xeyriyyə cəmiyyəti təsis etmək hüququ da qazana bilmirlər.

Bəs azərbaycanlıların “təbiətinə yad olaraq” qiymətləndirilən “Levitskinin lal üsulu”nun mahiyyəti nə idi? Bu üsulun әsası rus pedaqoqu Levitski tәrәfindәn qoyulmuşdu və mexaniki әzbәrlәmә әsasında tәhsil verməyi nəzərdə tutan pedaqoji metod idi. Yuxarıdakı xahişnamədə haqqında danışdığımız metoda xüsusi yer ayrılması və “doğma dil” məsələsinin özəlliklə vurğulanmasına səbəb isə o idi ki, həmin üsul milli məktəb üçün tam yararsız sayılırdı; çünki rus dilinin tədrisi zamanı ana dildə izahat vermək… olmazdı!

Bu da Azərbaycanın sözügedən dövrdəki aydınlarının, pedaqoqlarının (həm də haqlı şəkildə!) ciddi etirazı, kəskin tənqidi ilə qarşılanırdı. Onlar “Levitskinin lal üsulu”nu birmənalı olaraq rədd edirdilər. Məsələn, Üzeyir bəy əvvəldə xatırlatdığım məqaləsində yazırdı:

“”Lal qaydası” bax bu cürdür:

Uçitel daxil olur otağa vә istәyir ki, dәrs desin, özü dә gәrәk müsәlmanca bir söz danışmasın, baxır Levitskinin kitabına, görür yazılıbdır ki: “Ya rıdayu”, yәni mәn hönkürüb ağlayıram. Uçitel istәyir bu sözlәri uşaqlara qandırsın, özü dә gәrәk müsәlmanca bir söz danışmasın, ona görә uçitel cibindәn bir dәsmal çıxardıb başlayır ağlamağa vә uşaqlardan rusca soruşur: “İşto ya delayu?”

Uşaqlar qalır mәәttәl vә bilmirlәr ki, uçitel nә soruşur, ona nә olubdur, ölәn kimdir. Uçitel yenә ağlayır vә yenә uşaqlardan soruşur ki, işto ya delayu? Özü dә gәrәk müsәlmanca bir söz danışmasın. Uşaqlar yenә qalırlar belә, bilmirlәr ki, uçitelin kimi ölübdür, tәqsir kimdәdir? Uçitel dә bu tәrәfdәn qısnayıbdır ki: “İşto ya delayu?” Yәni mәn nә qayırıram. Özü dә gәrәk müsәlmanca bir söz demәsin. Axırda uşağın biri barmağını qalxızır, uçitel sevinir vә rusca deyir ki, “Nuka, işto ya delayu?” Uşaq durur ayağa vә müsәlmanca deyir ki, Mirzә qarnım ağrıyır, qoy çıxım çölә!

Uçitelin bәrk acığı tutur, özü dә gәrәk müsәlmanca bir söz danışmasın, tüpürür yerә vә o baş-bu başa gәzinib, uşaqlara rusca deyir ki, “Ya rıdayu!”, yәni mәn hönkürürәm. Uşaqlar da deyir ki, “Ya rıdayu”. Amma, uçitel buna razı olmur, çünki uşaqlar kәrәk desinlәr ki, “Tı rıdayeş”, yәni sәn hönkürürsәn. Uşaqlar da bunu bilmirlәr vә uçitel dә gәrәk müsәlmanca bir söz danışmasın, vaxt keçir, uçitel çığırır, uşaqlar qanmır, dәrs qalır…

Axırda uçitel deyir: “Tı rıdayeş”, yәni sәn ağlayırsan, uşaqlar da bunu deyir, uçitelin bir az keyfi açılır. Dәsmalı gözünә bir dә tәzәdәn tutub hönkürür vә rusca soruşur ki, mәn nә qayırıram? Uşaqlar da deyir: Mәn nә qayırıram? Uçitel yenә qalır belә, uşaqlar da qalırlar belә.

Uçitel deyir ki, sәn ağlayırsan, uşaqlar da deyir ki, sәn ağlayırsan; uçitel soruşur ki, mәn nә qayırıram? Uşaqlar da deyirlәr ki, mәn nә qayırıram? Uçitel deyir ki, sәn hönkürürsәn, uşaqlar da deyir ki, sәn hönkürürsәn? Uçitel çox bikef olur, özü dә gәrәk müsәlmanca bir söz demәsin. Bu vaxt şkol zәngi çalınır, uşaqlar durub otaqdan elә qaçırlar ki, guya bunları tutub tәlәyә salmışdın. Vә sonra evlәrinә gedib, analarına deyirlәr ki, bu gün şkolda ağlaşma vardı. Anaları soruşur ki, bir zad yox idi ki? Deyirlәr yox. Deyirlәr bir dә olsa bizә dә xәbәr verin, gedәk biz dә ağlayaq, savabdır. Onlar da deyirlәr ki, yaxşı…”

Bir sözlə, “lal üsul”un nəticəsi – tam nəticəsizlik!

***

Qayıdaq müəllimlərimizin ilk qurultayında həmin metodla bağlı müzakirələrə…

Abdulla Şaiqin təbirincə desək, Azərbaycan müəllimlərinin rus dilinin tədrisi zamanı “it kimi hürüb pişik kimi miyoldamasına” yol açan bu üsulun ləğvi barədə Zərdabinin təklifini qurultay iştirakçıları “bir səslə” – yekdilliklə dəstəkləyirlər.

Yenə Şaiqin yazdığına görə, Həsən bəy qəbul olunan qərarı həyata keçirmək üçün qurultay tərəfindən Qafqaz valisinə (canişininə – E.A.) teleqram göndərilməsi və ondan “lal üsul”un Azərbaycan məktəblərində ləğvinə dair əmr verilməsininin xahiş edilməsi barədə təklif irəli sürür.

Nəriman Nərimanov həmin təklifə etirazını bildirir: o deyir ki, “bu vaxta qədər biz çox xahiş etmişik, bütün xahişlərimiz kağız üzərində qalıb. Ona görə də indi xahiş yox, tələb etməliyik. Teleqramda yazmalıyıq ki, müəllimlər qurultayı bu üsulun aradan qaldırılmasını tələb edir!”

Qurultay Nərimanovun istəyinə uyğun davranır.

Belədə bu dəfə Zərdabi özündən çıxır. O, Nərimanova bu sözlərlə səslənir: “Sən nə ilə tələb edirsən? Topun-tüfəngin var, yoxsa ordun var? Bəlkə bir-birinin canına daraşmış qoçulara güvənirsən?”.

Beləliklə, mübahisə yenidən alovlanır və xeyli uzanır. Ancaq sonda qurultay iştirakçılarının çoxu Nərimanovun tərəfini tutur.

“Həsən bəy onlara “Siz gəncsiniz, təcrübəniz azdır, güc ilə iş aşmaz” dedikdə doktor Seyidov “Ağıl yaşda deyil, başdadır” deyə ağır cavab verdi. Bu cür cavablardan sonra Həsən bəy qurultayı tərk etməyə məcbur olmuşdu” – Şaiq belə yazır. Daha sonra əlavə ki, Zərdabi qurultaya bir daha gəlmədi.

***

“Lal üsul”u ilə bağlı yuxarıdakı mübahisədə haqlı çıxan, əslində, Həsən bəy oldu.

Milli məktəblər üçün qətiyyən yaramayan bu metodun aradan qaldırılmasını xeyli gözləmək lazım gəldi…