"Ermənilərin istəyi sadəcə Osmanlı İmperiyasını bölmək idi. Amma bunu türk xalqına böyük haqsızlıqlar etmədən gerçəkləşdirə bilməzdilər".

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu fikirləri 1916-cı ildə ingilis hökumətinin sifarişi ilə Osmanlı torpaqlarında yaşayan ermənilərin vəziyyəti haqda yazılmş "Mavi kitab"ın həmmüəlliflərindən biri olmuş Arnold Cozef Toynbe sonradan yazdığı "Xatirələrim, tanıdıqlarım" kitabında qeyd edib.

Türkiyəli tədqiqatçı Kamal Kahraman müəllifin sözügedən kitabında ermənilərlə bağlı etiraflarını və "Mavi kitab"ın necə yazılması ilə bağlı xatirələrindən bəhs edən məqalə ilə çıxış edib.

Müəllif qeyd edir ki, "Mavi kitab"ı yazarkən dövrün ingilis hökumətinin məramını tam anlamayıblar və bu səbəbdən kitabda müəyyən təhriflərə yol verilib.

Belə ki, Birinci Dünya Müharibəsində almanlar Şərq cəbhəsində böyük üstünlük əldə edirlər. Rus orduları Polşa və Litvadan çəkilərkən isə buradakı yəhudilərə böyük zülm edir. Bunu fürsətə çevirmək istəyən Almaniya 30-a qədər amerikalı jurnalisti bölgəyə yığır və yayımlanan qırğın xəbərlərindən sonra bütün yəhudilər və dünya ayağa qalxır.

İngilislər də rusların müttəfiqi olduqlarından müttəfiqlər prestijlərini itirirlər və Almaniya propaqanda savaşında artıq 1-0 önə keçir.

Belə bir vəziyyətdə ingilislər əks-propaqanda yaratmalı idilər. Bunun üçün də ən əlverişlisi Birinci Dünya Müharibəsində Almaniyanın yanında yer alan Osmanlıdakı erməni və yunan milli azlıqlarından istifadə etmək idi. Həmçinin o dövrdə ermənilər rusların təhriki və silahlandırılması ilə ayağa qalxmışdılar.

Bunun üçün ingilis hökuməti erməni soyqırımı iddialarını qabartmaq məqsədilə ətraflı hesabat hazırlanması barədə tapşırıq verir.

Bu vəzifə yaşlı yazıçı Lord Braysa həvalə edilir. Lakin o özünə bir köməkçi istəyir. Bu da 26 yaşlı Arnold Cozef Toynbe olur. Sonradan Toynbe həmin illəri "Xatirələrim, tanıdıqlarım" kitabında belə xatırlayır:

"O tarixlərdə İngiltərə hökumətinin fəaliyyətinin arxasında hansı siyasi məqsədlər yatdığından xəbərsiz idim. Hesab edirəm ki, Lord Brays da mənim kimi xəbərsizdi. Bəlkə də bu bir tale işi idi. Çünki əgər gözlərimiz açılsaydı, nə mən, nə də də Brays bu işi görməzdik. Biz bu vəzifəni yerinə yetirərəkən ən pak hisslərimizlə çalışırdıq".

Toynbe Alman təbliğatına qarşı hazırlanan bu hesabatın gözlənilən effekti vermədiyini qeyd edir.

"Mavi kitab"ın hazırlanmasına böyük töhfə verən Toynbe xatiratının digər bir yerində erməni soyqırımı haqqında bunları yazır:

"Rusiya ilə Türkiyə arasında 1877-78-ci illərdə müydana gələn müharibədən bəri Osmanlı İmperiyasının şimal şərqində yaşayan erməni toplumu siyasi ideallarının arxasına düşmüşdü. Yunanlar kimi ermənilər də bir gün Osmanlı İmperatorluğundan özləri üçün bir dövlət qoparacaqları ümidinə qapılmışdılar. Yunanların və ermənilərin siyasi məqsədlərinin heç bir legitimliyi yox idi. Çünki hər iki qrup da türklər arasında milli azlıq təşkil edirdi. İstədikləri sadəcə Türk İmperatorluğunu bölmək idi. Yalnız bunu türk xalqına böyük haqsızlıqlar etmədən gerçəkləşdirə bilməzdilər. Ruslar Qafqaza hücum edən zaman türkləri məğlub edib Türkiyənin şimal şərqini işğal etmişdilər. Türkiyə də Birinci Dünya Müharibəsinə girmiş və bu səbəbdən ermənilərini müharibə bölgəsindən çıxartmaq qərarı almışdı. Bu da bir təhlükəsizlik tədbiri olaraq qiymətləndirilə bilər. Oxşar vəziyyətlərdə başqa ölkələrdə də belə hadisələr yaşanıb. Məsələn, Pearl Harbourda yaponlar ABŞ donanmasına hücum edəndə Amerika hökuməti yapon əsilli amerikalıları Sakit Okeandan çıxararaq Missisipi hövzəsinə yerləşdirmişdi. O insanlar da köçürülərkən müəyyən problemlərlə qarşılaşmışdılar".

İngilis tarixçi "Mavi kitab"ı yazarkən qarşılaşdığı ən böyük çətinliklərdən birinin də Qərbdə türklərə mənfi münasibət olduğunu bildirir. Müəllif qeyd edir ki, İngiltərədə türklərin vəziyyətini açıq şəkildə ortaya qoymağa çalışarkən mübarizə apardığım iki çətinlik var idi. Birincisi, xristianların müsəlmanlara olan münasibəti və türklərə qarşı önyarğıları, ikincisi də kiçik bir azlıqdan başqa Britaniyada insanların əksəriyyətinin türkləri canavar olaraq görmələri idi. Toynbe son nöqtəni isə belə qoyur:

"Mənim təcrübələrimə görə, ənənəvi önyarğıları yıxmaq üçün türklərlə şəxsən tanış olmaq lazımdır. İnsan başqa biri ilə tanış olanda hansı din, millət və ya irqdən olursa-olsun, onun özü kimi bir insan olduğunun fərqinə varır".