Çoxumuz yuxunu sadəcə norma kimi qəbul edirik: hər gecə mütləq səkkiz saat yatmalıyıq ki, sonra "yıxılmayaq". Lakin çox az bir qrup insan var ki, bu qaydanı tamamilə pozur. Onlar gündə yalnız dörd-altı saat yatır və buna baxmayaraq enerjili və işlək qalırlar. Üstəlik, onların xroniki yuxusuzluqla əlaqəli olan tipik kognitiv və tibbi problemləri müşahidə edilmir.
HİT.az xəbər verir ki, bu barədə "Forbes" yazıb.
Alimlər belə insanları təbii qısa yuxulu insanlar adlandırırlar (Familial Natural Short Sleepers – FNSS). Son 15 ildə genetika üzrə mütəxəssislər onları fəal şəkildə araşdırmış və müəyyən etmişlər ki, yuxu müddəti həqiqətən beynin fəaliyyətinə "quraşdırılıb". Elə buna görə də müxtəlif insanların yuxu ehtiyacı fərqlidir.
İki onillik insan genetikası tədqiqatları və heyvanlar üzərində aparılan eksperimentlər aydın nümunəni göstərir. 2009-cu ildə Science jurnalında dərc olunmuş araşdırma göstərdi ki, FNSS fenomenu gerçəkdir. Bir sıra ailələrdə bu, yuxu mexanizminə təsir edən nadir gen mutasiyaları ilə bağlıdır.
İlk aşkar edilmiş mutasiya DEC2 geninə aid idi – ana və qızında bir amin turşusunun dəyişməsi tapıldı və hər ikisi normaldan çox az yatırdı. Bu mutasiya siçanlara və milçəklərə tətbiq edildikdə, onlar da daha az yatmağa başladılar və yuxusuzluğa gözlənildiyindən daha yaxşı dözdülər. 2009-cu ildə aparılmış bu iş göstərdi ki, tək bir mutasiya məməlilərin yuxu ehtiyacını azalda bilər.
Vacib məqamlar:
* Belə genlər son dərəcə nadirdir. Onların təsiri daha çox "bioloji boşluq" kimi qiymətləndirilir – yuxu ehtiyacını azaltmaqla sağlamlığa zərər vermir, amma insanları heç yorulmayan superqəhrəman etmirlər.
* 2019-cu ildə Neuron jurnalında ADRB1 genində başqa bir mutasiya tapılıb. Bu gen beta1-adrenoreseptorların fəaliyyətini tənzimləyir. Üç nəsil boyunca bir ailədə hər kəs normaldan az yatırıb. Bu mutasiyaya malik siçanlar da az yatır və onların oyanıq qalma sistemləri daha asan aktivləşir.
* 2020-ci ildə "Science Translational Medicine" jurnalında üçüncü mutasiya təsvir olunub: NPSR1 geninə aid idi, bu gen S neyropeptid reseptorunu kodlayır və o, birbaşa oyanıq qalma prosesinə təsir edir.
Bu kəşflər göstərir ki, eyni fenotipə – az yuxu ilə yaxşı vəziyyətə – gətirən bir neçə bioloji yol var:
* Sirkadiyal ritmlərin tənzimləyicisi (DEC2)
* Neyromodulyator reseptoru (ADRB1)
* Oyanığı artıran peptid reseptoru (NPSR1)
Sadə desək: bəzi mutasiyalar "yatmaq vaxtıdır" siqnalını azaldır, digərləri "yatma" siqnalını gücləndirir. Nəticədə insan stabil şəkildə az yatır, amma çoxlarının ehtiyacı olduğundan daha az yuxu alır.
Əsas sual: onlar xroniki yuxusuzluqdan zərər görmürlərmi?
2009-cu il araşdırması göstərib ki, DEC2 mutasiyasına sahib olanlar qısa yuxuya baxmayaraq normal kognitiv və metabolik göstəricilərə malik idilər.
Heyvanlar üzərində aparılan daha sonrakı eksperimentlər də göstərib ki, bəzi mutasiyalar yuxunu azaltsa da, tipik yuxusuzluq əlamətlərini törətmir. FNSS olan siçanlarda hətta neyrodegenerativ proseslər azalırdı. Lakin siçanlardan insanlara tam keçid hələ mümkün deyil.
Yeni tədqiqatlar isə vəziyyəti bir qədər mürəkkəbləşdirib. Genom analizləri göstərdi ki, əksər insanların yuxu müddəti poligenikdir – onlar onlarla gen tərəfindən təsirlənir. Hər biri yalnız dəqiqələrlə fərq yaradır, saatlarla yox.
Yəni az yatan əksər insanlar FNSS daşıyıcılarından genetik baxımdan fərqlənir. Onların yuxusuzluğu həyat tərzi, stress, iş, sağlamlıq səbəbləri ilə bağlıdır – nadir mutasiyalarla deyil.
Çox nadir mutasiyalar müəyyən bir insan üçün yuxusuzluğu təhlükəsiz edə bilər, amma başqalarına aid deyil.
Samir
