Ermənistan Azərbaycanın işğal altında saxladığı torplaqlarda vandallığı yalnız siyasi-iqtisadi talançılıqla məhdudlaşmır, tarixi abidələrin özünküləşdirilməsi ilə intensiv məşğul olur.

Bu mədəni aqressiyanın ən bariz nümunələrindən biri işğal alıtndakı Xocavənd rayonunun Azıx və Salaketin kəndləri arasında, Quruçay çayının sol sahilində yerləşən Azıx mağarasında aparılan tədqiqat adı altında özününküləşdirmə işləridir.

Mağara 1960-cı ildə arxeoloq Məmmədəli Hüseynovun rəhbərlik etdiyi ekspedisiya tərəfindən aşkar olunub. Burada Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilib.

Neolit dövrünün öyrənilməsi baxımından çox böyük əhəmiyyətə malik mağara 2001-ci ildən Ermənistan arxeoloqlarının, Böyük Britaniya, İspaniya, İrlandiya və Hollandiyadan gələn alimlərin araşdırma meydanına çevrilib.

Ermənistan Milli Elmlər Akademiyasının Molekulyar Biologiya İnstitutunun əməkdaşı Levon Yepiskopyanın başçılığı altında “tədqiqat qrupu” İspaniyanın Təbiət Elmləri Milli Muzeyinin əməkdaşı Yolanda Fernandez-Jalvo, London Təbiətşünaslıq Muzeyinin elmi işçisi Piter Endryu və layihənin rəhbəri Tnaya Kinq Azıx mağarasında əldə edilən nadir tapıntıları Londona və Yerevana aparıblar. 

Azərbaycan qanunlarını pozduqları üçün onlar 2016-cı ildə Azərbaycan Baş Prokurorluğu tərəfindən qaldırılan cinayət işlərinə əsasən, beynəlxalq axtarışa veriliblər.

Azıx mağarasının dünya arxeologiyası üçün hansı önəmi daşıdığını təsəvvür etmək üçün təkcə bir faktı demək kifayət edir. Mağarada qazıntılar zamanı neandertal insanın alt çənə sümüyü və 2 dişi aşkar olunub. Belə tapıntılar dünyanın yalnız 4 nöqtəsində - Siri Əbdürrəhman (Mərakeş), Ştenheym (Almaniya), Spanokombe (İngiltərə) və Sediya-del Diabolone (İtaliya) tapılıb.

Azıx mağarası neandertal insanın ilkin görkəmini bərpa etmək baxımından önəm kəsb etməklə yanaşı, Azərbaycan ərazisinin ibtidai insanlar tərəfindən yüz min illər öncədən məskunlaşdığını sübut edir.

Mağarada nəhəng maral, kərkədan, tülkü, canavar, tısbağa və s. qalıqları tapılıb. Azıx mağarası bir neçə geniş zaldan və onlar arasında dar dəhlizdən ibarətdir. Ən böyük zalın 3 min kvadtar metr sahəyə malik olduğu məlumdur. Sonuncu nadir tapıntılar arasında yaşı 7 min ilə gedib çıxan insan dişini qeyd etmək olar.

Azıx mağarasının 6 mərhələdən ibarət mürəkkəb kompelks olması səbəbindən onun bütün zənginliklərini aşklar etmək onillərlə vaxt tələb edəcək.

Mağara düşmən tapdağı altında olduğu üçün oradan tapılan maddi mədəniyyət nümunələrinin vəziyyəti barədə ətraflı məulmat əldə etmək mümkün olmur. Ermənistan rəhəbərliyi Azıx mağarasının zənginliklərindən öz siyasi məqsədləri üçün istifadə etməyi planlaşdırır. 

Bunun bariz nümunəsi kimi ərazidə “tədqiqat” işləri aparan qrupun rəhbəri, professior Levon Yepiskoposyanın absurd açıqlamasını misal çəkmək olar. 7 min əvvəl ərazidə yaşamış neandertal insanın dişinin tapılması ilə bağlı erməni professor qəribə açıqlama vermişdi.

“Dişin DNT testi Kopenhagen Universitetində aparılıb. Nəticədə müəyyən olunub ki, dişdə tapılan qədim erməni geni müasir ermənilərin DNT-si ilə eynilik təşkil edir. Bu ermənilərin hələ 7 min il əvvəl Qarabağda yaşadığını isbat edir”-deyə Yepiskoposyan heç bir elmi məntiqə sığmayan və doğruluğu şübhə altında olan iddia irəli sürmüşdü. Onun “tədqiqat” qrupuna rəhbərlik etməsi də rəsmi Yerevanın sırf siyasi məqsədli təyinatı olmasından xəbər verir.