Mərkəzin ABŞ-da 3 noyabr seçkilərində qalib gəlmiş Co Baydenin Xəzər bölgəsində yürütməli olduğu siyasət istiqamətləri ilə bağlı analitik yazısını təqdim edirik.

 

Yeni rəhbərliyin Xəzər bölgəsinə yaxınlaşması üçün müəyyənləşdirdiyi kurs qarşıdakı dörd ildə bölgə və ətraf ölkələr üçün böyük əhəmiyyət kəsb edəcək. Bu ölkələr Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan Respublikası, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistandır.

 

Bayden rəhbərliyinin ABŞ-ın bu ölkələrlə münasibətlərini necə idarə etməsi bölgənin davamlı iqtisadi və siyasi inkişafında, eləcə də böyük güclər, xüsusən də Rusiya və Çin arasında artan rəqabətdə necə hərəkət etməsində mühüm rol oynayacaq. Bu məqsədlə, Xəzər Siyasət Mərkəz Bayden rəhbərliyinin Xəzər bölgəsinə dair siyasəti üçün altı tövsiyə irəli sürüb:

 

 

Bölgədəki ölkələrin hamısı bu və ya digər dərəcədə çoxşaxəli xarici siyasət yürüdürlər. Rusiya, Çin, Avropa Birliyi və ABŞ arasındakı münasibətləri tarazlaşdırmaq, onlarla yaxşı əlaqələrin qurulması üçün çalışırlar. Bunu suverenliklərini və müstəqilliklərini qorumaq üçün bir vasitə olaraq edirlər.

 

Son illərdə analitiklər və şərhçilər ABŞ-ın bölgədən çəkildiyini dəfələrlə söyləsələr də, bu doğru deyil. Vaşinqton hər ölkədə səfirliyini saxlayır və bu illər ərzində tətbiq etdiyi bir çox proqramı tam olaraq maliyyələşdirilir. Bayden rəhbərliyi, xüsusən Rusiyanın bölgəni "xüsusi təsir dairəsi” elan etməsi və Çin tərəfindən yüksək səviyyədə tanıdılmış "Bir kəmər bir yol” təşəbbüsü qarşısında regiona səfərlərini çoxlatmalı, nüfuzunu gücləndirməlidir.

 

Prezident Baydenin bölgəni dünya sülhü üçün vacib elan etməsi yaxşı bir başlanğıc olardı. Bundan sonra ayrı-ayrı ABŞ səfirlikləri, ABŞ-ın bölgədəki mövcudluğunun və proqramlarının tam genişliyini, Rusiya və Çinə meydan oxumaq kimi deyil, ölkələrə dəstək vermək və ABŞ-ın varlığını təmin etmək üçün bir neçə dəfə izləmək məcburiyyətində qalmalıdır.

 

 

Xəzər regionu böyük güc rəqabətinin yeni dövründə iki səbəbdən geostrateji baxımdan vacibdir - geniş təbii sərvəti və mövqeyi ilə beynəlxalq ticarətin həlledici bazasını ələ keçirmək baxımından.ABŞ hər hansı bir gücün Xəzərdə böyük nüfuz qazanmasının, təbii sərvətlərə və bu ticarət yollarına nəzarət etməsinin qarşısını almalıdır.

 

Rusiya və Çinin Xəzər bölgəsində birincilik uğrunda yarışması, ABŞ-ın qlobal hegemonluğuna, ABŞ və qalib gələn müttəfiqlər tərəfindən təşkil edilən dünya müharibəsindən sonrakı çərçivəyə qarşı geniş meydan oxumaları ilə əlaqələndirilir. Fərdi olaraq bölgəyə hakim ola bilmədiklərini qəbul edən Rusiya və Çin ümumi anti-Amerika koalisiyası yaradıblar.

 

Sözsüz ki, Çin-Rusiya arasında bu əməkdaşlıq Xəzər hövzəsində onların birgə hegemonluğuna imkan verir. Regional balanslaşdırıcı olaraq ABŞ Xəzərin Rusiya və Çindən aslı olmağa qoymamalı, bu regionun müstəqilliyini qorumalıdır.

 

 

Bayden rəhbərliyi Çinin Orta Asiya və Cənubi Qafqazdakı iqtisadi irəliləyişinə qarşı durmağı öhdəsinə götürməlidir. "Bir kəmər bir yol” təşəbbüsünün (BRI) himayəsi altında, Çin infrastruktur layihələri bölgədəki az inkişaf etmiş ölkələri onların qabiliyyətlərini zədələyə biləcək borc tələlərinə salmaqla təhdid edirlər. Qırğızıstan Respublikası və Tacikistanın xarici borcları ÜDM-in yüzdə 63,3 və yüzdə 44,7 faizinə bərabərdir və bu borcların böyük bir hissəsi Çinin İxracat-İdxal Bankına aiddir.

 

Bundan əlavə, "Bir kəmər bir yol”-da olan layihələr tez-tez yerli icmaları geridə qoyur və davamlılıq standartlarına cavab vermir. Bu təhlükəyə qarşı hərəkət etmək üçün Bayden, ilk dəfə 2019-cu ildə ABŞ, Avstraliya və Yaponiya tərəfindən Xəzər bölgəsindəki infrastruktura görə şəffaf alternativ investisiya axınları təmin etmək üçün açıqladığı "Blue Dot Network” planlarını davam etdirməlidir. Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri "Blue Dot Network”-a bütün potensialını səfərbər edərsə, layihə Xəzərin infrastruktur maliyyələşdirilməsinin şaxələndirilməsinə və ölkələrin Çinə olan etibarının azaldılmasına kömək edə bilər.

 

Öz növbəsində, ABŞ bölgə ölkələri ilə yeni qərb sərmayələrini cəlb edə bilmələri üçün yaxından çalışmalıdır. Bayden rəhbərliyi, zərərli Çin layihələrinə qarşı sosial və ekoloji cəhətdən davamlı layihələrin təşviqi üçün "Blue Dot Network”-dan da istifadə edə bilər. Yenilənə bilən enerjinin inkişafına dəstək verməklə ABŞ, Çinin çirklənməni yaradan ağır inkişaf strategiyasına qarşı ətraf mühitin lideri kimi özünü göstərə bilər. Eyni zamanda, Bayden rəhbərliyi Orta Asiya ilə Cənubi Qafqaz arasında iqtisadi əlaqəni təşviq etməlidir. Enerji, telekomunikasiya və Xəzər dənizi ilə nəqliyyat əlaqələrini təmin edən layihələrin maliyyələşdirilməsi və təşviqi Çin və Rusiyanın bölgədəki iqtisadi təsirlərini məhdudlaşdırmanın təsirli bir yolunu sübut ola bilər.

 

 

Bayden administrasiyası dövründə, ABŞ həm yüksək səviyyəli görüşlərə sadiq qalması, həm də öz mənbələrini ayırması baxımından Xəzər bölgəsindəki diplomatik əlaqələrini artırmalıdır. Mərkəzi Asiya üçün mövcud "G5+1” formatı nazirlər səviyyəsində dialoqu inkişaf etdirmək üçün əla bir vasitə olmasına baxmayaraq, Bayden prezidentlər səviyyəsində "G5 + 1” zirvə görüşlərini keçirməyə başlamalıdır.

 

ABŞ-ın Orta Asiyaya olan öhdəliyi yerinə yetirməli və Bayden Əfqanıstanı bu diplomatik quruluşun tam üzvü kimi qəbul etməlidir. Bundan əlavə, ABŞ Cənubi Qafqaz və Orta Asiyaya inteqrasiya üçün Azərbaycan və Gürcüstan kimi tərəfdaşlarla işləməlidir. Bu, "G5 +1” formatının funksiyasını əvəz etməsə də Xəzərin hər iki tərəfində olan ölkələrin ABŞ rəhbərliyindəki təşəbbüslərə daxil edilməsi kimi müsbət bir inkişaf olardı.

 

Mümkün olan ilk fürsətdə Bayden rəhbərliyi ABŞ-ın müstəqilliyini, suverenliyini və və bölgədəki ölkələrin ərazi bütövlüyü məsələsinin dəstəkləmək və qorumaq siyasətini uzun müddət davam etdirməlidir. Konkret olaraq, bura bölgədəki "uzun sürən qarşıdurmalar” - Gürcüstanda Abxaziya və Cənubi Osetiya və xüsusilə Ermənistan və Azərbaycan arasındakı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə diqqət yetirilməlidir. Amerika Birləşmiş Ştatları uzun müddət Rusiya və Fransa ilə birlikdə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Minsk Qrupunun Dağlıq Qarabağ üzrə həmsədri olsa da son illərdə bu qarşıdurmaya diqqət məsələsi arxada qalıb.

 

Yenə də diplomatik məsələlər üst səviyyədə olmaldır. Bununla potsovet ölkələrində dəyişiklik etmək və ABŞ-ın Xəzər hövzəsində uğurlu siyasətinə nail olmaq mümkündür.

 

 

Terrorizm ABŞ maraqları üçün davamlı təhlükə olaraq qalır. Bu məsələ xüsusi olaraq Orta Asiyada aktualdır. Taliban Əfqanıstandakı və bölgədəki ekstremist qeyri-sabitliyin əsas mənbəyi olaraq qalsa da, Əfqanıstan, Orta Asiya və İranın bəzi hissələrini əhatə edən bir bölgədə İŞİD-in Xorasan Xilafətini elan etməsi ilə daha da qeyri-sabitlik yaranıb.

 

Əfqanıstan hökuməti ilə Taliban arasında aparılan danışıqların uğurlu olması halında, Taliban-ın sülh şərtlərinə əməl etməsinə zəmanət yoxdur. Bu, Taliban qoşunlarının qonşu ölkələrdə sabitliyi pozmağa davam etməsi üçün potensial yaradır.Əfqanıstandakı və Xəzəryanı ölkələrdəki vəziyyət qarışıqdır. Zəzər bölgəsinin və Əfqanıstanın təhlükəsizliyi təmin edilməlidir. Bunun üçün Bayden Administrasiyasının Əfqanıstanda hərbi hava bazasını saxlamalıdır. Birləşmiş Ştatlar bölgədə NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq proqramı vasitəsilə təlimlərin artırılması üçün çalışmalıdır.

 

 

Bayden rəhbərliyi Cənub-Şərqi Asiya Millətləri Birliyi və ya Skandinaviya Şurası modeli əsasında Orta Asiya dövlətlərinin (Əfqanıstanı da əhatə etməlidir) öz beynəlxalq bloklarını yaratmaq cəhdlərini qətiyyətli şəkildə ictimaiyyət qarşısında dəstəkləməlidir. Belə bir blokda həmin dövlətlər xüsusilə Rusiya və Çinin təsirinə qarşı vahid şəkildə çıxış edə bilirlər. Belə bir blok Cənubi Qafqaz xalqlarını da əhatə edə bilər.